Chociaż trzmiel – za sprawą Lotu trzmiela Nikołaja Rimskiego-Korsakowa – wszedł przebojem do kultury, szczególne miejsce ma w niej inny owad należący do tej samej rodziny: pszczoła miodna. Jest ona symbolem pracowitości, mądrości, porządku, uważana jest za stworzenie bardzo pożyteczne. A przede wszystkim od dawna związana jest z człowiekiem.
Zanim zaczęto prowadzić badania naukowe nad zachowaniem pszczół (i innych bezkręgowców), gromadzono o nich wyrywkową i anegdotyczną wiedzę. Uważano na przykład, że obserwowanie ich może dostarczyć informacji przydatnych w prognozowaniu zmian pogody. W piśmie „Gwiazdka Cieszyńska” (w numerze z 1856 roku) znalazła się taka wskazówka: „Skoro lot pszczół wśród najpiękniejszej pogody staje się brzęczącym i niepewnym, tak jak gdyby do otworu ula trafić nie mogły, niezawodnie w 24 godziny deszcz będzie. Jeżeli późno w noc, nawet w ciemności jeszcze pracują, deszcz pada nazajutrz”.
Czasem wyciągano jeszcze śmielsze wnioski związane z życiem tych owadów. Mikołaj Lipiński, zaintrygowany wyglądem pszczelej barci, a przede wszystkim geometryczną regularnością komórek w plastrze, w podręczniku Zarys antropologii psychicznej (1867) twierdził, że jest to wynik „popędu do sztuki” i jednocześnie dowód na to, że zwierzęta mają coś w rodzaju zmysłu artystycznego. Uważał też, że jest to im niezbędne do przetrwania. Lipiński zachwycał się zwłaszcza „konstrukcjami mieszkalnymi” budowanymi przez zwierzęta, w tym pszczoły. Nic zatem dziwnego, że w wydawanym we Lwowie „Bartniku Postępowym”, piśmie bardzo cenionym przez gospodarzy, w ostatnich dekadach XIX wieku można było znaleźć rozważania o tym, czy pszczoły mają rozum lub duszę oraz w jaki sposób się porozumiewają.
Badania dotyczące tego ostatniego wątku przyniosły niezwykłe rezultaty. Wiele obserwacji i eksperymentów opisał w książce Psychologia zwierząt Jan Dembowski, polski biolog zajmujący się popularyzacją wiedzy o życiu różnych organizmów. Pszczołom poświęcił aż dwa rozdziały pracy.
Badacz z Monachium
Ponad sto osiemdziesiąt lat temu Johannes Peter Müller, fizjolog i przyrodnik niemiecki, sformułował prawo swoistej energii zmysłów. Zgodnie z nim poznanie zmysłowe jest zależne od budowy odpowiadających im narządów. Innymi słowy, w świadomości żywego organizmu odbija się nie tyle obiektywny obraz otoczenia, ile jego odwzorowanie zniekształcone specyfiką działania zmysłów. Uzasadniona wydaje się zatem teza, że skoro na przykład narządy wzroku pszczoły są zbudowane inaczej niż u ludzi, postrzega ona świat zupełnie inacz...
