Kiedy czekać, z czym nie zwlekać

Jeszcze zdążymy w dżungli ludzkości siebie odnaleźć / Tęskność zawrotna przybliża nas / Zbiegną się wreszcie tory sieroce naszych dwu planet / Cudnie spokrewnią się ciała nam – pisał poeta w swym słynnym songu „Już jest za późno, nie jest za późno”. Jest czy nie jest? Oto dialektyka naszych wahań i obaw.

Życie biegnie ustalonym rytmem. I stawia przed nami zadania wraz z terminem ich realizacji. Jest czas na wyfrunięcie z domu rodzinnego, czas na uwicie własnego gniazda. Choć coraz większe panuje przyzwolenie na realizowanie się w każdym wieku, wyznaczamy sobie granice czasowe. Czujemy, że pewne wyzwania dobrze jest podjąć „przed trzydziestką” albo „do czterdziestki, ale nie później”. Oczywiście, możemy podać przykłady, które łamią te cezury, jeśli jednak kobieta po czterdziestce decyduje się na pierwsze dziec[-]ko, a mężczyzna w tym wieku na podjęcie pierwszej pracy (albo odwrotnie), to mamy wrażenie, że jakoś jest już na to późno. Dla kobiety chyba bardziej. Bo choć kultura poszerza przedziały czasowe, biologia nieubłaganie wyznacza deadline. I już jest za późno.

Na czas

Na podjęcie różnych zadań życiowych jest czas optymalny, mówimy wtedy o punktualności zdarzeń życiowych. Niepunktualność zaś ma dwa oblicza: albo na coś jest za wcześnie, na przykład na ciążę w wieku 15 lat, albo przeciwnie, za późno, na przykład na pierwsze małżeństwo, gdy narzeczeni mają po 60 lub więcej lat.

Czy dobrze jest zdążyć na czas? Jeszcze pół wieku temu i wcześniej odpowiedź była jedna: dobrze. To znaczyło, że ktoś potrafi się dopasować do oczekiwań społecznych i nie traci okazji – a szanse na przykład kobiety po czterdziestce na wyjście za mąż były wtedy niewielkie. Dziś badacze coraz częściej odpowiadają: to zależy. Od czego? Z jednej strony od tego, czym wypełniamy czas, jakie cele i dążenia realizujemy, nim podejmiemy to niby niepunktualne zadanie. Jeśli spełniamy się w pracy, podróżujemy, pracujemy na misjach, to na założenie rodziny można nie mieć czasu, a ślub i dzieci po czterdziestce nie są dziś już czymś niezwykłym. Nie jest za późno.

Z drugiej strony ważne są motywy zwlekania z pewnymi wyborami. Zdarza się, że to podróżowanie na krańce świata, różne misje i zawodowe aspiracje są tylko ucieczką, parawanem, za którym kryją się obawy, czy potrafimy sprostać wyzwaniom związanym na przykład z założeniem rodziny. Kolejna egzotyczna podróż jest tylko wymówką, by tej roli nie podjąć. Jeśli z tego powodu odkładamy decyzję, nie mając pewności, czy nadajemy się na męża/żonę, matkę/ojca, i, co gorsza, czy partner/partnerka nadaje się do tych ról i relacji, wtedy możemy dojść do wniosku: jest już za późno...

I zostajemy przy rodzicach albo w kiepskiej pracy – bo tu wszystko jest znane i bezpieczne. Koszty tego bezpieczeństwa z czasem rosną: rodzi się frustracja, poczucie straconych okazji i... żal. Badania psychologa społecznego Thomasa Gilovicha dowodzą, że w krótkiej perspektywie ludzie żałują tego, co zrobili nie tak, ale w długiej perspektywie czasu, u kresu życia, żałują głównie tego, czego nie zrobili. A nie zrobili, bo uznali, że już jest za późno.

W przymierzalni życia

Kultura rozchwiała życiową chronologię, bo rozpościera przed nami paletę możliwości – jest ich wiele, a zarazem nie ma przymusu, by szybko wybierać. Kiedyś trzeba było się wyprowadzić z domu i podjąć pracę, by odciążyć rodziców. Dziś możemy odwlekać ten moment. I odwlekamy – z badań Eurostatu wynika, że rośnie odsetek tzw. bamboccioni. Już 43 procent młodych Polaków w wieku 25–34 lata wciąż mieszka z rodzicami i nie myśli o wyprowadzce. Po co? – pytają. Przecież tak jest wygodniej, taniej. A poza tym, gdzie mamy się wyprowadzić, za co kupić mieszkanie?

Brzmi przekonująco, tyle tylko, że nigdy na wyfruwających z rodzinnych domów nie czekało gotowe gniazdo. W rodzinnym domu trzyma nas lęk obu stron przed rozstaniem. Rodzicom trudno puścić dorosłe dziecko, bo opieka nad nim nadaje ich życiu sens i scala całą rodzinę. Nie chcą zostać w pustym gnieździe, bo musieliby się skonfrontować z przemijaniem, samotnością, z kondycją ich małżeństwa. Swoim lękiem zarażają też bezwiednie dorosłe dziecko.

A im bardziej przejmują nad nim kontrolę, tym bardziej ono traci wpływ na swoje życie i mniej gotowe jest przyjąć za nie odpowiedzialność. Jak pisze Izabela Wożyńska-Więch: „Bamboccioni nie odchodzą, bo przytrzymują je w gnieździe niewidzialne nici obligacji, poczucia winy lub odpowiedzialności za rodziców. W obliczu trudności rodzina stara się zachować homeostazę, nie pozwalając na konieczne zmiany, na które z różnych powodów nie jest gotowa. Nieświadomie nie dopuszcza więc, by dziecko się usamodzielniło i odeszło z domu. Jeśli tam jednak zostanie, nigdy się nie dowie, jak mogłoby wyglądać jego własne życie”.

Na ogół jednak można dziś bezkarnie przymierzać życiowe scenariusze jak przecenione sukienki – może cena będzie jeszcze niższa, nie jest za późno. Albo oglądać je, jak owoce na targu – a nuż wkrótce będą ładniejsze, więc teraz na próbę wystarczy parę deka. Tak próbujemy tego i owego, nie wybierając w gruncie rzeczy niczego. I za nic nie biorąc pełnej odpowiedzialności. Zwykle nikt z tego powodu nie cierpi ani nie traci bezpowrotnie życiowej szansy... Chyba że jest to balet lub nauka gry na skrzypcach. Wówczas można usłyszeć: Ile masz lat? Jest już za późno.

Poczucie, że jeszcze mamy na wszystko czas, wiele czasu, bywa złudne i ryzykowne, bo skłania czasem do prokrastynacji, czyli odkładania różnych ważnych spraw na jutro. A owo „jutro” nadchodzi szybciej, niżbyśmy sobie życzyli, i nagle okazuje się, że już nie mamy czasu, już jest za późno. Wpadamy w panikę, pojawia się paraliż i... żal: czemu nie zabrałem/zabrałam się za to wcześniej!

Podtrzymywanie wielu możliwości i traktowanie przyszłości jak białej karty, na której można coś naszkicować, a potem zetrzeć i narysować coś innego, podtrzymuje ekscytujące poczucie wolności. Każdy wybór – partnerki, pracy, kierunku studiów czy stylu życia oznacza bowiem rezygnację ze wszystkich innych możliwości, a coraz częściej z niczego nie chcemy rezygnować. Jak dobrze wiele móc, ale (jeszcze) nie musieć się deklarować.

Ma to jednak i słabą stronę. Trudno na dłuższą metę żyć tylko samymi możliwościami i bez końca testować różne scenariusze życia, jak w adolescencji. Dlaczego?

Niedospane szczęście

Już tak jesteśmy skonstruowani, że znacznie większą satysfakcję z życia czujemy, kiedy robimy coś ważnego, poświęcamy na to czas i siły, i widzimy tego efekty, niż gdy tylko się przyglądamy i kombinujemy, co by tu wybrać. Łatwo to sprawdzić; wystarczy zapytać ludzi, kiedy czuli się naprawdę szczęśliwi? Często odpowiedzą, że wtedy, gdy ich dzieci były małe. Pomimo wiecznego niedospania i nieustannych problemów, by jakoś pogodzić pracę z rodzicielską opieką, życie miało dla nich sens i dawało im wiele radości. Rzadko natomiast wskażą okres, kiedy zastanawiali się i wybierali, co mogą zrobić ze swoim życiem.

Christopher Petersen i Martin Seligman, twórcy psychologii pozytywnej, czyli nauki o szczęściu, zdrowiu, rozwoju i cnotach, wskazali trzy źródła szczęścia: przyjemności, zaangażowanie i sens. Potem dodali jeszcze kontakty z ludźmi i osiągnięcia. Co najmniej trzy pozycje z tej listy wymagają wyboru – co przyjąć jako własną linię życia, w co się zaangażować, ku jakim celom dążyć lub co sensownego robić? Przyjemności może nie są szczególnie wymagające, ale kontakty z ludźmi już tak; nie chodzi bowiem o przelotne znajomości i miło spędzone razem chwile, raczej o trwałe związki, rodzinę, dzieci – a z tym wiąże się troska, opieka, wychowanie i odpowiedzialność... I na nic nie jest za późno...

Niepodejmowanie zadań, a w efekcie nierealizowanie dążeń i przedłużanie okresu wyboru, czasem nawet o lata, jest jedną z przyczyn depresji ludzi młodych. Nie zdają sobie oni sprawy, że podtrzymując taką iluzję wolności, tracą coś naprawdę ważnego. A mogli mieć już uroczą podróż poślubną, niezłą pozycję w firmie i dziecko raczkujące na dywanie. A tu co? Nic, tylko pytanie: czy nie jest za późno?

Kiedy ze sceny zejść

Dlaczego mówimy raczej o złudzeniu wolności, a nie jej poczuciu? Ponieważ czujemy się wolni, podejmując intencjonalną aktywność, angażując się w nią, pokonując przeszkody, a nie tylko eksplorując możliwości, testując potencjalne scenariusze życia i pozostawiając sobie możliwość wyboru. Wolność nie wynika z nieokreśloności, wolność oznacza wybór.

Fenomenologia wyboru obejmuje zaś kilka elementów, a wszystkie są ważne i potrzebne. Doświadczamy wolności wyboru, gdy mamy świadomość możliwości, wolną wolę i nie czujemy presji, gotowi jesteśmy do podjęcia zadania i odpowiedzialności za jego realizację oraz za skutki, a także ograniczamy wpływ celów lub dążeń alternatywnych. Kiedy wybieramy coś ważnego, na przykład kierunek studiów albo zaangażowanie się w relację z tą, a nie inną osobą, coś zyskujemy, ale zarazem coś tracimy – rezygnujemy bowiem z innych kierunków studiów lub bliskich relacji z wieloma innymi ludźmi.

Można wprawdzie studiować dwa kierunki, ale czy można budować jednocześnie dwie bliskie relacje? W imię podtrzymania tej najważniejszej odrzucamy i eliminujemy wiele innych możliwości, a skupienie się na wybranej opcji kosztem innych nosi nazwę kontroli pierwotnej. Oznacza ona wybór i wszelkie dalsze decyzje służące jego podtrzymaniu. Na kontrolę pierwotną nigdy nie jest za późno.

Inaczej z kontrolą wtórną, ta bowiem sprowadza się do wycofania się z tych form aktywności, które porzucić już trzeba, tak jak w pewnym momencie trzeba zakończyć karierę sportową. Adam Małysz odszedł, będąc w świetnej formie; jeszcze zwyciężał, zdobywał medale... Jane Ahonen po raz pierwszy porzucił skoki narciarskie, także będąc w czołówce stawki Pucharu Świata. Po czym kilkakrotnie wracał i znów odchodził, ale sukcesów już nie miał. Było za późno. Dobrze jest wiedzieć, kiedy ze sceny zejść. Nie za późno, ale również nie za wcześnie. 44-letni Noriaki Kasai w minionym sezonie wciąż świetnie skakał… A Aleksander Doba w wieku 64 lat jako pierwszy człowiek w historii samotnie przepłynął kajakiem Ocean Atlantycki z kontynentu na kontynent. Nie jest za późno?

Kontrola wtórna sprawia, że nie podejmujemy zbyt trudnych wyzwań, a cele nieosiągalne zastępujemy tymi, które są nam dostępne. Kiedy jest jednak nadmierna, wycofujemy się przedwcześnie i myślimy: jest już za późno. W efekcie porzucamy zadania, którym jeszcze moglibyśmy sprostać. Depresja może wynikać z takiego przedwczesnego wycofania się z ról życiowych. Co jest tu pierwsze? Czy depresyjne myśli – jest już za późno – i po nich wycofanie, co zwrotnie umacnia depresję? Czy może decyzja wycofania się, która generuje depresyjne myślenie: jest już za późno.

Teraz albo nigdy

Obawa przed uciekającym czasem wiąże się ze zjawiskiem „teraz albo nigdy”. Jest ono typowe...