Czy ocenianie kształtujące się opłaca?

Nauczyciele, którzy zaczęli wprowadzać w swojej pracy ocenianie kształtujące, twierdzą, że powinno się mówić raczej o nauczaniu kształtującym, a nie tylko o ocenianiu, które jest jedynie częścią idei nauczania kształtującego. Wielu zainteresowanych nauczycieli pyta:
•    Czy ocenianie kształtujące można w ogóle stosować w polskich szkołach?
•    Czy ocenianie kształtujące jest skuteczne? Jakie daje efekty?
•    W jakim stopniu ocenianie kształtujące jest/będzie wykorzystywane w naszych szkołach?

Nie dysponujemy badaniami na temat efektów stosowania OK w Polsce. Badania prowadzone przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) w różnych krajach wskazują, że ocenianie kształtujące jest bardzo skutecznym sposobem podnoszenia osiągnięć uczniów, przygotowuje ich do uczenia się przez całe życie i jest pomocne w zakresie wyrównywania szans edukacyjnych.

W roku szkolnym 2005/2006 na zlecenie Ministerstwa Edukacji Narodowej, Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli z pomocą Centrum Edukacji Obywatelskiej prowadził pilotaż oceniania kształtującego w 10 szkołach na terenie pięciu województw. Centrum Edukacji Obywatelskiej prowadziło na potrzeby pilotażu roczny kurs internetowy. Jego uczestnicy sukcesywnie zapoznawali się z elementami OK, wypróbowywali je w praktyce szkolnej i dzieli się refleksjami na temat stosowania OK. W kursie wzięło udział 40 nauczycieli (po czterech z każdej szkoły) z pięciu szkół podstawowych, trzech gimnazjalnych i dwóch ponadgimnazjalnych oraz trzech nauczycieli konsultantów. Prawie wszyscy nauczyciele (92 proc.) spośród tych, którzy wypełnili ankietę ewaluacyjną, uznali, że są przygotowani do stosowania oceniania kształtującego w szkole.

Również większość nauczycieli (87 proc.) wyraziła chęć stosowania OK w dalszej pracy. Na zakończenie kursu każdy uczestnik napisał pracę na jeden z czterech proponowanych w kursie tematów. Znaczna większość (33 osoby) wybrała temat: Mój OK wczoraj, dziś i jutro.
Na podstawie tych prac przedstawię opinię nauczycieli w trzech zakresach:
Wczoraj – opinia na temat stosowania oceniania kształtującego przed kursem.
Dziś – opinia o stosowaniu oceniania kształtującego po zakończeniu kursu.
Jutro – opinia na temat planów związanych ze stosowaniem oceniania kształtującego w przyszłości.
Na początek zaprezentuję dwie wypowiedzi nauczycieli, które charakteryzują dwie postawy wobec OK.
    „OK stosuję od początku mojej pracy w szkole, więc nie jest to dla mnie nowość.”
    „Gdy prawie rok temu podczas dwudniowego szkolenia zaprezentowano nam założenia OK, słyszałem wiele głosów: »To przecież nic nowego! Ja robię to wszystko od zawsze«. Ciekawe jest to, że ci, którzy w ten sposób mówili, byli największymi przeciwnikami oceniania kształtującego, traktowali to jako niepotrzebny wymysł. Ja pomyślałem wtedy, że oczywiście trudno prowadzić lekcje bez ustalenia celu (ale już bez podawania go uczniom – można), bez podania wymagań (przynajmniej na początku roku), bez omówienia dobrych i złych elementów pracy. Ale czy każda moja lekcja zawiera te elementy?”
Można zaryzykować twierdzenie, że nauczyciele odbierają OK jako coś zgodnego z ich intuicją nauczycielską. Jednak podczas weryfikacji tego sposobu nauczania ze stosowanym dotychczas, dochodzili do wniosku, że nie wszystkie elementy stosowali prawidłowo albo stosowali je połowicznie. Prześledzę opinie nauczycieli (wczoraj, dziś, jutro) dotyczące stosowania poszczególnych elementów OK:
    określania celów lekcji,
    konkretyzowania wymagań (nacobezu),
    oceniania przy pomocy informacji zwrotnej,
    formułowania pytań kluczowych,
    stosowania oceny koleżeńskiej i samooceny,
    ograniczenia oceniania przy pomocy stopni na rzecz oceny kształtującej.

Określanie celów lekcji

Określanie celów lekcji, to formułowanie przez nauczyciela celów lekcji w fazie jej przygotowywania, a następnie formułowanie ich w języku zrozumiałym dla uczniów i przedstawianie na początku lekcji. W ocenianiu kształtującym bardzo istotne jest również sprawdzenie z uczniami, czy cele lekcji zostały osiągnięte – powinni wyjść z lekcji z pełną świadomością czego się nauczyli.

Wczoraj

„Na ogół starałam się mówić moim uczniom, jakie zagadnienia, jakie umiejętności będą na lekcji omawiane, ćwiczone, co chciałabym, aby z lekcji zapamiętali.”
„Cele lekcji podawałam często, ale nie zastanawiałam się, czy są one sformułowane w „języku ucznia”.
„Skupiałam się głównie na realizacji celów, a nie dokładnym dzieleniu się nimi ze swoimi uczniami.”
Wypowiedzi te sugerują, że nauczyciele podawali uczniom temat lekcji i zagadnienia, które będą omawiane, ale nie dbali o to, by były formułowane cele lekcji (również w języku zrozumiałym dla uczniów) i nie informowali o celach uczniów.

Dziś

„Uczestnicząc w programie przypomniałam sobie, jak ważną rzeczą jest informowanie dzieci o celu lekcji oraz jej podsumowanie na końcu.”
„Teraz zawsze podaję cele w formie gotowej lub ustalam je razem z dziećmi”.
„Zrozumiałam, jak ważne jest, żeby nie było ich za dużo. Stosuję też elementy podsumowujące – najczęściej zdania podsumowujące.”
Praca w czasie kursu uświadomiła nauczycielom sens ustalania z uczniami celów lekcji oraz jej podsumowywania, tak aby uświadomili sobie, czego się nauczyli i czy osiągnięto założone cele.

Jutro

„Zdecydowanie będę stosować cele, które pozwalają nauczycielowi współtworzyć z uczniami jednostkę lekcyjną. Poza tym czynią lekcję przejrzystą.”
„Przemyślę przed każdą lekcją, po co uczę uczniów danego tematu i jakie cele chciałbym osiągnąć.”
„Na pewno będę stosował jasne cele lekcji, zarówno moje, jak uczniowskie. Wszyscy bowiem winni wiedzieć, czego chcą i dokąd dążą.”
Wszyscy nauczyciele są zgodni: trzeba określać cele i informować o nich uczniów.
Konkretyzowanie wymagań – nacobezu (na co będę zwracać uwagę)
W ocenianiu kształtującym nauczyciel jest obowiązany podać uczniom na każdej lekcji i przed każdym sprawdzianem, czego będzie wymagał podczas sprawdzania wiedzy uczniów i po czym on oraz uczniowie poznają, że materiał został opanowany. Można nacobez...