Myślimy często o sobie lub innych: „osoba rozmowna” albo „osoba nierozmowna”. Stwierdzamy: „Musimy porozmawiać”, i słyszymy w odpowiedzi: „No przecież właśnie rozmawiamy”. Prosimy: „Porozmawiaj ze mną”, mając na myśli coś więcej niż po prostu wymianę słów, choćby „właściwych” i w gramatycznym porządku. Czym więc jest, lub raczej bywa „rozmowa” w naszym codziennym życiu wśród innych? John Stewart pisze: „Moim zdaniem, komunikacja interpersonalna jest to taki typ, jakość lub rodzaj kontaktu, który pojawia się, kiedy osoby mówią lub słuchają w sposób maksymalizujący to, co osobiste”. Przyjmijmy więc roboczo tę perspektywę po to, by móc zastanowić się nad tym, w jaki sposób komunikacja stanowi niezbywalny most łączący różne światy, które nosimy w sobie. Załóżmy, że dobry kontakt z drugim człowiekiem to „spotkanie” z nim w jego modelu świata. Eric Berne w swojej książce „W co grają ludzie” pokazał, w jaki sposób, mimo rozmawiania, nie komunikujemy się z innymi w znaczeniu podanym wyżej. Jednym z założeń jego analizy jest stwierdzenie, że człowiek potrzebuje do życia zainteresowania innych. W społecznym funkcjonowaniu psychologicznie najtrudniejsze dla jednostki jest „bycie niezauważanym”. Ludzie poszukują więc symbolicznych „głasków” od innych, zaspokajających ich potrzebę bycia dostrzeganym. „Głaski” to bezpośrednie dostrzeżenie drugiej osoby wyrażone przez dotyk, słowo, kontakt wzrokowy itd. Ponieważ intymne relacje z innymi są rzadkie i trudne do zbudowania, ludzie prowadzą społecznie akceptowane „gry” w celu wymiany owych głasków. Według Berne’a taka gra to „sekwencja ukrytych transakcji, która prowadzi do z góry wyznaczonego celu, jakim jest uzyskanie zainteresowania drugiej strony”.
Celem gier jest strukturyzacja wolnego czasu i uzyskanie głasków w postaci akceptacji, przynależności i sympatii ze strony innych. „Gry są jakby wciśnięte między rozrywki i intymność. Rozrywki stają się nudne przy powtarzaniu, tak jak i sprzyjające im spotkania towarzyskie (...). Społeczeństwo krzywi się na szczerość poza zaciszem domowym, rozsądek podpowiada, że może być ona nadużyta (...). Zatem, żeby uciec od nudy rozrywek, nie narażając się przy tym na niebezpieczeństwa intymności, większość ludzi idzie na kompromis gier tam, gdzie to możliwe, i one głównie wypełniają im najciekawsze ze wspólnie spędzonych godzin” – pisze Berne.
Istnieje wiele takich gier. Na przykład małżeńska gra „Zobacz, co mi zrobiłeś” początkowo jest prowadzona z pozycji osoby słabej, która pozwala pomóc sobie. Potem pojawia się oskarżenie. Kobieta, która odczuwa lęk przed samodzielnością, wychodzi za mąż za mężczyznę utrzymującego ją i dom, a następnie atakuje go za to, że nie pozwolił jej się rozwijać zawodowo. Towarzyska gra „Wada” polega na opowiadaniu, „jaki Kowalski jest do niczego”. Gracz, czyli osoba inicjująca grę, czerpie spokój z tego, że wykazał słabość innych, w ten sposób przysłaniając własne niedociągnięcia. Gra „Jestem głupi” opiera się na manipulacji i prowokacji. Gracz neguje swoje możliwości: „Jestem głupi i taki już jestem – co mi zrobisz?”, oczekując zainteresowania i współczucia otoczenia. Gra „To jest okropne” polega na ciągłym narzekaniu, mówieniu o „onych” jako odpowiedzialnych za czyjąś sytuację. Gracz ujawnia swoje cierpienie, ale jednocześnie czerpie korzyść ze swej sytuacji. Gra organizacyjna „W potrzasku” polega na tym, że jej uczestnicy prześcigają się w mnożeniu powodów uniemożliwiających jakiekolwiek działanie. Bo to albo brak funduszy, albo system nie działa, albo szef nie pozwala, albo ludzie za głupi. W grze „Gdyby nie on” gracz podtrzymuje swoją bierność poprzez stale powtarzaną tezę, że „Gdyby nie (np.) nasz szef, to wszystko by było dobrze”.
Berne przytacza taką oto dialogową ilustrację przebiegu pospolitej gry towarzyskiej „Dlaczego ty nie – Tak, ale”:
Pani X: Mój mąż upiera się, żeby samemu dokonywać napraw domowych, ale nigdy nie robi niczego dobrze.
Pani Y: Dlaczego nie pójdzie na kurs politechniczny?
Pani X: Tak, ale on nie ma czasu.
Pani Y: Dlaczego nie kupisz mu zestawu porządnych narzędzi?
Pani X: Tak, ale on nie wie, jak ich używać.
Pani Y: Dlaczego napraw w waszym domu nie wykonuje fachowiec?
Pani X: Tak, ale to by zbyt dużo kosztowało.
Taka wymiana może oczywiście trwać bardzo długo, ma charakter schematycznie powtarzalny i nie prowadzi do porozumienia czy rzeczywistego kontaktu stron. Gra jest szczególną manipulacją innymi w celu zdobycia ich zainteresowania i aprobaty, staje się namiastką prawdziwego kontaktu z drugim człowiekiem. Według Berne’a, tak jak i w przywołanej wcześniej definicji Stewarta, jedynym naprawdę sensownym kontaktem społecznym jest intymny i osobisty kontakt, którego podstawę stanowi rzeczywista akceptacja, otwartość i wzajemne uznanie dwu autonomicznych osób, mających pełną samoświadomość.
Oczywiście nie zawsze nasza komunikacja ma charakter osobowy. Istnieją pewne rytuały społeczne i scenariusze, które musimy realizować według powszechnie przyjętego schematu. Na przykład wpisujemy się w konkretne role społ...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
