Od czasów oświecenia podstawą myślenia o człowieku stał się rozum. W nauce i zbiorowej wyobraźni naszej kultury zaczęły dominować idee racjonalizmu, empiryzm, ewolucjonizm, materializm. Wymiar irracjonalny i intuicyjny psychiki, aspekt metafizyczny poznania i idealizm doświadczania stały się obszarem niedocenionym, wręcz patologicznym. Z tej perspektywy mity kulturowe, baśnie i tradycyjne wierzenia uznano za wyraz prymitywnej cywilizacji i złudnej fantazji.
Zawężonemu pojmowaniu ludzkiego rozumu przeciwstawia się teoria archetypów Carla Gustava Junga. Odwołuje się ona do dawnych tradycji, które przypisywały człowiekowi jedność funkcji i wymiarów oraz wrodzoną mądrość – mądrość in potentia. Jest to wiedza ukryta, wykraczająca poza świadomość. Aby ją wzbudzić, potrzebujemy inspiracji, na przykład symboli kultury, mitów, baśni. Podstawą i źródłem owej mądrości są archetypy, inaczej nazywane obrazami pierwotnymi (od gr. arche – początek, typos – obraz). Jung określa je jako uniwersalne wzorce myślenia, postrzegania, przeżywania i działania
w typowych sytuacjach i rolach.
Archetypowa wiedza i mądrość wynikają ze zdolności odczytywania i wyrażania znaczeń tych pierwotnych obrazów – obrazów uniwersalnych, bo według Junga „wspólnych co najmniej całym narodom i epokom”. Jest ona zdolnością dojrzałej osobowości, ale jej przejawy występują już u dzieci. Bywa, że dziecko niekochane i odrzucone potrafi odpowiedzialnie opiekować się młodszym rodzeństwem, a później być dobrym rodzicem dla swoich dzieci. Nie otrzymuje ono tej wiedzy od swoich rodziców, ale czerpie ją z archetypowego wzorca. Wrodzona mądrość polega na zdolności wprowadzenia w czyn sensu archetypu – na przykład istotą macierzyństwa jest opieka nad kimś słabszym, niedojrzałym, chorym.
Kontakt z archetypami wypracowujemy stopniowo przez całe życie, a zdobyta wiedza i doświadczenie wewnętrzne sprawdzają się przy podsumowaniu kolejnych etapów życia. Pierwszy archetyp – Cień – jest symbolem dualizmu dobra i zła oraz bezradności. Wyraża się on w postaci szatana, Baby-Jagi, obrazu piekła i idei grzechu pierworodnego. Już w dzieciństwie natrafiamy na sens tego archetypu. W okresie dojrzewania odkrywamy znaczenie obrazu płci własnej (tożsamość psychologiczna kobieca lub męska) oraz przeciwnej (ideał kobiecości, tj. obraz archetypu Animy u młodego mężczyzny, i ideał męskości, tj. obraz archetypu Animusa u młodej kobiety). Między 30. a 50. rokiem życia konfrontujemy się z archetypami ducha (znaczenie archetypu Wielkiej Matki i Starego Mędrca). We wszystkich sytuacjach ekstremalnych i granicznych, z jakimi musi zmierzyć się dojrzały człowiek (macierzyństwo, seksualność, dualizm płci, cierpienie, choroba, życie, śmierć, miłość, twórczość, heroizm), sięga on intuicyjnie po obrazy archetypowe. Często archetypy pojawiają się w świadomości spontanicznie, niespodziewanie (Jung nazywa to inwazją treści nieświadomości zbiorowej), na przykład w natchnieniach twórczych (szklane domy u Żeromskiego jako obraz raju, wesele jako obraz zaślubin narodowych u Wyspiańskiego), objawieniach religijnych (spotkania z Matką Boską), snach (wizje raju, spotkanie z idealnym kochankiem), wizjach na jawie (UFO, kosmici jako „nowoczesne” obrazy bogów bądź duchów) czy w doznaniach psychotycznych.
Ważną dziedziną, w której znajduje zastosowanie wiedza o archetypach, jest psychoterapia. Po pierwsze, terapeuta może pobudzać wyobrażenie archetypu (np. matki, ojca czy Jaźni) i wspierać pacjenta w dotarciu do wewnętrznych wzorców tych archetypów. Po drugie, terapia głębokich urazów, cięższych nerwic (np. nerwicy natręctw) lub psychoz jest skuteczniejsza, jeśli opiera się na wiedzy o archetypowych podstawach rozwoju osobowości. Procesy patologiczne w dużej mierze wynikają z zaburzeń indywiduacji, czyli z trudności w asymilacji sensu danego archetypu. Błędna albo jednostronna asymilacja znaczenia podstawowych archetypów przez nasze indywidualne „ja” wpędza nas w świat iluzji lub nihilistycznej destrukcji (zakochujemy się w obrazie kobiety zamiast w jej realnej postaci, natomiast doświadczanie realności archetypu Cienia zrodzić może myśli samobójcze). Archetypy są czynnikami najwyższej regulacji (poznawczej i energetycznej) osobowości, zwłaszcza archetyp Jaźni, symbol pełni psychicznej...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
