Bez pożądania, bez cierpienia
Popularnym sposobem odpowiedzi na stres codziennego życia stają się medytacje. Już w dawnych czasach zalecano je samurajom. Dzięki medytacjom mogli lepiej panować nad sobą, trafnie reagować w trudnych sytuacjach, nie ulegać lękom i złości, zachować zawsze niewzruszony, spokojny umysł. A sytuacji trudnych w życiu samuraja nie brakowało.
Czy medytacja wpływa łagodząco na stres? Można przecież, jak czyni to Aleksander Âpiewakowski, przyjąć, że „samodyscyplinę, zimną krew, męstwo japońskich wojowników – cechy, które ideologowie zen przypisywali medytacji i jej kulminacji – satori, można tłumaczyć przede wszystkim działaniem czynników psychologicznych, autosugestii. Dzięki nasyceniu emocjonalnemu wpajanych samurajowi pojęć, uczuć i idei, wojownik otrzymywał swoistą psychologiczną podbudowę”. Sama medytacja zaś, jak pisze Âpiewakowski, „zmusza człowieka, aby tracił czas na codzienny, długotrwały trening”, którego jedynym efektem jest „oszukiwanie samego siebie”.
Współczesne badania potwierdzają jednak, że medytacja rzeczywiście obniża niepokój, może pomagać w wychodzeniu z uzależnienia, wpływać na obniżenie ciśnienia, zwalczać bezsenność i różnego rodzaju fobie. Mierząc przewodnictwo skórne i częstość akcji serca, uczeni stwierdzili, że osoby praktykujące medytację znacznie szybciej wychodzą ze stanu stresu.
Czym jest medytacja? Metodę tę spotykamy nie tylko w buddyzmie, także w islamie i chrześcijaństwie, a jej korzenie tkwią w znacznie pierwotniejszych formach praktyk duchowych. Ograniczę się do opisu medytacji w ujęciu jednej z wielkich szkół buddyzmu – therawady.
Jak pisze W. Rahula, „słowo «medytacja» jest bardzo ubogim substytutem oryginalnego terminu «bhavana», który oznacza «kulturę», «rozwój», tj. kulturę umysłową, czy też rozwój umysłowy, mentalny. Buddyjska bhavana jest kulturą umysłową w pełnym tego słowa znaczeniu. Ma na celu oczyszczenie umysłu z zanieczyszczeń i zaburzeń (...) i rozwijanie koncentracji, uważności, inteligencji, woli, energii, umiejętności analitycznych, ufności, radości, spokoju. Ostatecznie prowadzi do osiągnięcia najwyższej wiedzy, która dostrzega naturę rzeczy, jakimi one są, do osiągnięcia (...) Nirwany”. Tradycyjnie wyróżnia się dwie formy medytacji: samadhi i vipassana.
Samadhi już w okresie przedbuddyjskim była powszechnie stosowana w Indiach. Oznacza wyciszenie, unieruchomienie umysłu. Występuje osiem poziomów samadhi (dżhany). Medytacja samadhi polega na koncentracji na jednym przedmiocie aż do momentu, gdy zniknie w umyśle rozróżnienie na przedmiot i podmiot, czyli medytującego. Wchodząc w kolejne poziomy, praktykujący zaczyna doświadczać radości, szczęścia, ulgi, całkowitego rozluźnienia i coraz silniejszej koncentracji. Już na poziomie czwartej dżhany jego odczucia ograniczone są jedynie do olbrzymiej koncentracji na obiekcie medytacji. Na tym poziomie medytujący uzyskuje różne moce psychiczne, takie jak jasnowidzenie czy telepatia. Cztery ostatnie dżhany są, jak podkreśla Mircea Eliade, trudne do zrozumienia, gdyż całkowicie wychodzą poza doświadczenia znane ludziom Zachodu. Teksty buddyjskie przedstawiają je w następujący sposób: „A teraz, wychodząc poza pojęcie formy, (...) uwalniając swój umysł od różnych wyraźnych idei i myśląc: „przestrzeń jest nieskończona”, bhikkhu [mnich – przyp. autora] dochodzi do obszaru nieskończoności i pozostaje w nim. Później, wychodząc poza nieskończoność przestrzeni i myśląc: „świadomość jest nieskończona”, osiąga obszar nieskończoności świadomości i pozostaje w nim (...). Później, wykraczając poza obszar nieskończoności świadomości i myśląc: „nie ma nic”, dociera do obszaru nieistnienia czegokolwiek (...) i pozostaje w nim. Wreszcie, wychodząc poza obszar nieistnienia, bhikkhu osiąga i pozostaje w stanie ducha, który nie jest ani wyobrażeniem, ani brakiem wyobrażenia” (Eliade).
Vipassana jest formą czysto buddyjską, stworzoną przez Buddę i rozwijaną przez jego następców. Polega ona na koncentracji na jednym z czterech obiektów: ciele, wrażeniach, umyśle bądź schematach mentalnych i myślach.
Przykładem medytacji związanym z pierwszym obiektem jest anapanasati – świadomość oddechu. Optymalną pozycją dla tej medytacji jest siedzenie ze skrzyżowanymi nogami. Zadanie medytującego polega na obserwacji własnego oddechu. Wdechy i wydechy nie powinny być ani spłycane, ani pogłębiane. åwiczenia należy systematycznie powtarzać. Współcześni nauczyciele zalecają rozpoczęcie praktyki od kilkunastominutowych sesji raz dziennie. Początkowo to, jak się wydaje, proste ćwiczenie sprawia ogromne trudności. Utrzymanie uwagi na oddechu przez kilka minut zazwyczaj kończy się niepowodzeniem. Uwaga przenosi się bowiem na inne obiekty: myśli, uczucia, obrazy związane z przeszłością i przyszłością. Z czasem medytujący przedłuża czas uważności. Efektem tej medytacji jest ogólna relaksacja, polepszenie koncentracji, zwiększenie efektywności pracy. Wpływa ona również na polepszenie snu i znosi różnego rodzaju lęki.
W drugiej formie vipassany obiektem medytacji są wrażenia „związane z widzeniem, słyszeniem, węchem, smakiem, ciałem i umysłem” (Nyanatiloka). Praktykujący koncentruje się na wrażeniach dopływających do świadomości. Obserwuje je. Wrażenia ciągle powstają i zanikają. „Nie powinieneś patrzeć na to w sposób zsubiektywizowany jako „moje uczucia”, „moje wrażenia”, lecz dostrzegać to z obiektywnego punktu widzenia jako „uczucie”, „wrażenie”. Powinieneś zapomnieć o fałszywej idei „Ja”. Gdy widzisz naturę „Ja”, jak powstaje i znika, twój umysł (...) staje się wolny” – pisze Rahula.
W trzeciej formie vipassany obiektem medytacji jest umysł, powstające w nim emocje i uczucia. Zadanie praktykującego polega na koncentracji na tych stanach umysłu, przy równoczesnym nieidentyfikowaniu się z nimi i odrzuceniu myślenia typu: „Jestem smutny”, które wzmacnia iluzję istnienia „Ja”. Konsekwe...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
