Bez motywacji nie ma efektów

Wielu nauczycieli uważa, że uczniów najlepiej motywują kary. Są przekonani, że jeśli ukarzą sprzeczne z celami nauczania zachowanie ucznia, to uczeń zacznie zachowywać się w sposób przez nich pożądany. Czy mają rację? Zdecydowanie nie! Efektywniej bowiem motywują wzmocnienia.

Nie ma skutecznej edukacji bez odpowiedniego motywowania uczniów. Co jest najskuteczniejszym motywatorem działania? Pozytywne konsekwencje, do których ono prowadzi. Jeśli nasze zachowanie wywołuje korzystne dla nas konsekwencje, to wzrasta prawdopodobieństwo, że w przyszłości zachowamy się podobnie. Innymi słowy, pozytywne konsekwencje naszych działań motywują nas do ponownego zachowywania się w zbliżony sposób. Pożądane konsekwencje zachowania, które prowadzą do wzrostu prawdopodobieństwa jego powtórzenia w przyszłości, zwane są wzmocnieniami.

Wzmocnienia

Mogą mieć charakter pozytywny lub negatywny. Wzmocnienie pozytywne to wystąpienie pozytywnego czynnika po zachowaniu (np. ocena bardzo dobra), podczas gdy wzmocnienie negatywne to eliminacja lub uniknięcie negatywnej konsekwencji, która pojawiłaby się, gdyby zachowanie nie wystąpiło (np. uniknięcie oceny niedostatecznej). Wzmocnienia pozytywne zwane są potocznie nagrodami, choć nie każda nagroda jest wzmocnieniem (czyż otrzymanie nagrody książkowej za świadectwo z czerwonym paskiem może zwiększyć prawdopodobieństwo uzyskania czerwonego paska na świadectwie w przyszłym roku?). Natomiast wzmocnienia negatywne są często określane mylnie mianem kary, chociaż prowadzą przecież do uniknięcia kary i przyczyniają się do zwiększenia prawdopodobieństwa ponownego wystąpienia zachowania w przyszłości (gdy tymczasem kara takie prawdopodobieństwo zmniejsza). Oto kilka przykładów stosowanych wzmocnień.
•    Wzmocnienia pozytywne: ocena bardzo dobra, dodanie punktów, zezwolenie uczniowi na wykonanie czynności, na którą ma ochotę, „dobrze”, potaknięcie, uśmiech, zadowolenie w głosie.
Uwaga! Określenie „pozytywne” nie oznacza, że takie wzmocnienie jest lepsze. Wzięło się stąd, że w tym wzmocnieniu uczeń coś dostaje (w założeniu: coś, czego chce).
•    Wzmocnienia negatywne: zwolnienie od wykonywania niechcianej przez ucznia czynności, anulowanie złej oceny lub nagany.
Uwaga! Określenie „negatywne” wzięło się stąd, że w tym rodzaju wzmocnienia uczniowi coś się odbiera (coś, czego nie chce).
Liczba możliwych wzmocnień jest nieskończona. Mogą to być wzmocnienia rzeczowe (np. jedzenie, zabawki, książki), przywileje, możliwość wykonywania preferowanej czynności, wzmocnienia społeczne (np. zwrócenie uwagi, pochwała, uśmiech) oraz wzmocnienia warunkowe, a więc takie, które umożliwiają wymianę na właściwe wzmocnienia (np. punkty, żetony, symbole).

Co dla jednych jest nagrodą, dla innych może być karą

Wielki wybór wzmocnień nie oznacza, że w każdej sytuacji dla każdego ucznia można zastosować dowolne wzmocnienie. Przecież nawet najlepszy obiad jest wzmocnieniem pozytywnym dla osoby głodnej, natomiast przestaje nim być po zaspokojeniu głodu. Nawet więcej, zmuszanie kogoś sytego do zjedzenia obiadu może być formą kary.

Za każdym razem musimy zatem podjąć decyzję, co dla danego ucznia w konkretnej sytuacji będzie wzmocnieniem. W tym celu trzeba uwzględnić jego wiek, zainteresowania i potrzeby. Na przykład, pochwała na forum klasy za świetnie napisane wypracowanie może być wzmocnieniem dla ucznia pierwszych klas szkoły podstawowej, ale już niekoniecznie dla licealisty. Ten ostatni może wręcz odebrać takie „wzmocnienie” jako karę, gdyż koledzy mogą wyśmiać go jako „kujona” lub „lizusa”. Wzmocnienie należy też dostosować do zachowania, w którego konsekwencji ma wystąpić. Uśmiech nauczyciela niekoniecznie będzie wystarczającym wzmocnieniem za udzielenie 100 proc. poprawnych odpowiedzi w teście, ale z drugiej strony ocena celująca za zgłoszenie się do odpowiedzi (czyli za tzw. aktywność), niezależnie od jej treści, także nie wydaje się adekwatnym wzmocnieniem. Wybierając wzmocnienie, warto skorzystać z tzw. zasady Premacka, zgodnie z którą w danej chwili pewne czynności są wykonywane chętniej niż inne. Np. uczniowie wolą pograć w piłkę nożną niż robić przewroty w tył. Zasada Premacka głosi, że zachowaniem bardziej preferowanym można wzmacniać zachowanie mniej preferowane. Dlatego gra w piłkę nożną może być skutecznym wzmocnieniem za wykonanie serii przewrotów w tył.

Szczególnie efektywne bywają wzmocnienia naturalne, a więc takie, które są dostępne w danej sytuacji lub stanowią jej część, np.: przerwa, opowiedzenie bajki młodszym uczniom, a zawsze – pochwała. Dzięki zastosowaniu wzmocnień naturalnych zwiększamy prawdopodobieństwo, że po zakończonym procesie uczenia się te wzmocnienia będą nadal dostępne. Zwykle skuteczne okazują się też wzmocnienia, które dla osoby wzmacnianej są nowością – stanowią dla niej niespodziankę. Stąd w trakcie zajęć powinniśmy mieć do dyspozycji różne potencjalne wzmocnienia.

Jak skutecznie wzmacniać

Chcąc skutecznie motywować uczniów, należy wzmacniać te ich zachowania, które są zgodne z założonymi przez nas celami nauczania (ale i wychowania), w tym szczególnie postępy w nauce. Wzmocnienie musi się pojawiać natychmiast po każdym wystąpieniu pożądanego zachowania lub w trakcie jego trwania. Moment podania wzmocnienia jest istotny, gdyż wzmocnienie pełni funkcje informacyjne – wskazuje, które zachowanie należy powtórzyć, by ponownie otrzymać wzmocnienie. Jeśli wzmocnienie zastosujemy w innym momencie niż w trakcie pożądanego zachowania lub natychmiast po jego zakończeniu, to możemy wzmocnić zupełnie inne zachowanie. W taki sposób powstają na przykład przesądy – jako wynik przypadkowego wzmocnienia („ten długopis przynosi mi szczęście, bo pisząc nim zdałam bardzo trudny egzamin”).

Pamiętajmy też, że to, czy dana osoba otrzyma od nas wzmocnienie, musi być uzależnione od tego, czy przejawi pożądane zachowanie. Nie wolno podawać wzmocnień „na zapas”! Co jednak robić, jeśli nie możemy doczekać się pożądanego, czyli zgodnego z celami nauczania, zachowania? Zdarza się przecież, że uczeń nigdy nie udziela poprawn...