Sekrety magii, tajemnice umysłu

Magia jest jedną z najstarszych sztuk teatralnych i – jak celnie ujął to amerykański pisarz Henning Nelms – zajmuje się „kreowaniem niemożliwego”. Dzięki temu magicy i iluzjoniści mogli przez wieki kreować i badać różne techniki wpływu społecznego, za pomocą których oddziaływali na ludzkie zmysły, przekonania, a nawet wierzenia. W ten sposób powstały sztuczki i iluzje tak przekonujące, że do dziś udaje się przy ich pomocy nabierać widzów na całym świecie.
Nic zatem dziwnego, że magia fascynowała również wielu pionierów nauk psychologicznych. Na przykład Alfred Binet, psycholog francuski i autor pierwszych testów inteligencji, już w 1894 roku badał techniki stosowane przez słynnych magików i odkrył kilka percepcyjnych mechanizmów leżących u podstaw ich skuteczności. Naukowiec sięgnął w tym celu po najnowocześniejsze narzędzia ówczesnej nauki – „fotorewolwer”, jeden z pierwszych aparatów fotograficznych, który pozwalał utrwalić sekwencję ruchów na kolejnych zdjęciach. Z kolei amerykański psycholog społeczny Norman Triplett badał iluzje i demonstrował, że już sama sugestia wykonania jakiejś czynności może wywołać u ludzi wrażenie, że ją widzieli.

Iluzjoniści czy… psychologowie?
O pionierskich eksperymentach pierwszych psychologów dość szybko zapomniano. I choć przez stulecia magikom udało się zebrać ogromną wiedzę na temat sposobów manipulacji ludzkim umysłem, to psychologia długo ignorowała jej istnienie. Dopiero niedawno pojawiły się w nauce głosy, że wiedza zdobyta dzięki magii może nam pomóc lepiej zrozumieć procesy poznawcze i rozwikłać zagadkę świadomości. Właśnie w tym celu podczas magicznych sztuczek zbadałem ruchy gałek ocznych widzów i potwierdziłem, że nie dostrzegają oni wielu działań iluzjonisty. Z kolei dr Jorge Otero-Millan, neuronaukowiec z Johns Hopkins University, wraz ze współpracownikami stwierdził, że wykonywane przez magika koliste ruchy dłońmi sprawiają, że nasz system wzrokowy staje się bardziej podatny na zniekształcenia percepcyjne. Zaś w badaniach, które przeprowadziłem wraz z Benjaminem W. Tatlerem, psychologiem z Dundee University, i dr. Geoffem G. Cole’em, neuropsychologiem z Durham University, udało się ustalić, że ruchy gałek ocznych wykonywane przez iluzjonistów to dla widzów ważne wskazówki społeczne, wpływające na ich uwagę i zmysły. Natomiast prof. Richard Wiseman, psycholog z University of Hertfordshire, zbadał indyjską sztuczkę z liną. W tym słynnym triku magik „sprawia”, że leżąca w koszyku lina rozwija się i zaczyna lewitować, a jego pomocnik wspina się po wiszącym w powietrzu sznurze. Okazało się, że w wytworzeniu tego złudzenia kluczową rolę odgrywają zniekształcenia pamięci.

Magia pozwala również na badanie procesów poznawczych, takich jak kształtowanie się przekonań. I tak na przykład prof. Victor A. Benassi wraz ze współpracownikami dowiódł, że już samo oglądanie sztuczek magicznych (np. przejawianie „nadnaturalnych” zdolności) sprzyja przekonaniu, że takie zjawiska są możliwe. Natomiast dr Eugene Subbotsky wielokrotnie używał pokazów sztuczek magicznych, by badać pewien szczególny sposób myślenia u dzieci i dorosłych. „Myślenie magiczne” opiera się na przekonaniu, że procesy psychiczne posiadają moc sprawczą, dzięki której możemy oddziaływać na realne zdarzenia. I tak człowiek z zaburzeniem kompulsywnym jest przekonany, że spotka go coś strasznego, jeśli stanie na linii pomiędzy dwiema płytkami chodnikowymi. Magia była używana również do badania tak skomplikowanych zagadnień, jak neuronalne podstawy przyczynowości, źródła wglądu (czyli nagłego odkrycia rozwiązania jakiegoś problemu) czy natura wolnej woli.

Mimo tak imponującej rozpiętości tematów zgłębianych przez naukowców, badania nad magią są nadal zbyt rozproszone i nieliczne. Jeszcze rzadsze są próby scalenia i podsumowania dotychczasowego dorobku tej dziedziny poprzez porównanie wyników różnych badań i ich metodologii. A przecież pozwoliłoby to stwierdzić, które poszukiwania naukowe są najbardziej obiecujące, i ustalić, w jaki sposób magia może przyczynić się do rozwikłania zagadek ludzkiego umysłu. Pojawiają się zatem głosy badaczy, którzy – tak jak prof. Stephen L. Macknik, neuronaukowiec ze State University of New York – przekonują, że nadszedł czas, by badać magię przy pomocy rygorystycznych metod i poszukiwać związków nauki o magii z innymi dziedzinami zajmującymi się percepcją i poznaniem. Istnieje wiele sposobów, dzięki którym wiedza o magii może pomóc w lepszym zrozumieniu ludzkiego umysłu. Najczęściej adaptuje się magiczne sztuczki tak, by dzięki nim badać problemy nurtujące współczesną psychologię. Ale wiele ciekawych odkryć czeka również tych, którzy koncentrują się na „skutkach” magicznych sztuczek, takich jak zachwyt i zdumienie widowni.

Nie wierz własnym oczom
Jak podkreślał historyk i sceptyk Milbourne Christopher w swej ilustrowanej kronice dziejów magii, iluzjoniści od tysiącleci eksperymentują z tworzeniem alternatywnych wizji rzeczywistości. Oczywiście nie oni jedni. Reżyserzy filmowi skutecznie manipulują poczuciem czasu i przestrzeni widzów. Kieszonkowcy wyprowadzają w pole zmysł dotyku swych nieświadomych ofiar. Dzieje się tak, ponieważ wszyscy oni stosują techniki opierające się na powszechnie występujących zjawiskach, których źródłem są cechy ludzkiego umysłu.

Kluczowe są dwa aspekty magicznych sztuczek. Pierwszy z nich to „rezultat” – zjawisko świadomie doświadczane przez widza (na przykład obserwowanie, jak wybrana wcześniej karta wyłania się nieoczekiwanie z kieszeni magika). Druga kwestia to technika – a zatem manipulacje stosowane przez magika dla uzyskania powyższego rezultatu (takie jak szczególny sposób tasowania kart czy dyskretne umieszczenie wybranej karty w kieszeni). Aby magiczna sztuczka „zadziałała”, techniki stosowane przez magika muszą być na tyle skuteczne, by wyprowadzić w pole praktycznie całą widownię. A dzięki temu te metody mogą zostać zaprzęgnięte do badań nad problematyką percepcji, myślenia i wielu innych aspektów umysłu.

I tak w obszarze postrzegania można dzięki magii zbadać przekonanie o stałości przedmiotu – przeświadczenie, że istnieje, nawet gdy stracimy go z pola widzenia. Wbrew pozorom nie rodzimy się z takim przekonaniem, ale – jak dowiódł...