Każdą wypowiedź można rozpatrywać na wiele sposobów. Po pierwsze: z punktu widzenia jej znaczenia (czyli wyrażonego w niej sądu), po drugie: z punktu widzenia intencji nadawcy (który np. chce coś przyrzec, rozkazać, oznajmić, o coś prosić lub czymś grozić), po trzecie: z punktu widzenia rzeczywistego skutku wywołanego powiedzeniem czegoś (np. namówienie kogoś, rozgniewanie, pocieszenie, znudzenie). Przeczenie może być wykorzystane w każdym z tych aspektów wypowiedzi. Słowo „nie” może odnosić się do sądów, do intencji mówiącego, a także do dyrektyw czyli poleceń, próśb i sugestii.
Pan nie jest oszołomem
Stwierdzenia, w których chcemy przekazać słuchaczowi pewne informacje, zgodne z naszym przekonaniem, to najczęstszy typ wypowiedzi. Mogą mieć one formę przeczenia – wypowiadamy je wtedy, gdy według nas posiadane przez kogoś informacje nie są zgodne z prawdą. Bywa, że przeczenia dotyczą opisu innych ludzi. Zdarza się, że nadawca mówi o kimś, używając zaprzeczeń; np., że nie jest on zły, nie jest winny, nie jest bogaty, albo nie jest cyniczny. Jak odbieramy tego rodzaju komunikaty? Co przychodzi nam spontanicznie na myśl, gdy usłyszymy, że Jan nie jest romantyczny? Czy to oznacza, że nie przynosi swojej kobiecie kwiatów, nie zabiera jej na spacery w księżycową noc, nie mówi o miłości i nie kupuje prezentów? Takie stwierdzenia są zaprzeczeniem romantycznych zachowań. Jednak najpierw pojawiły się w naszej głowie myśli o zachowaniach romantycznych, a dopiero potem zostały one zaprzeczone. A może od razu pomyśleliśmy o konkretnych zachowaniach, będących przeciwieństwem „romantyczności”?
Okazuje się, że sposób przetwarzania takich „zaprzeczonych” opisów zależy od pewnej ważnej ich własności. Otóż, niektóre cechy mają łatwo dostępne przeciwieństwa. Ktoś, kto nie jest pijany, jest po prostu trzeźwy. Łatwo też pomyśleć o przeciwieństwie cechy żywy lub kobiecy – od razu nam się nasuwają cechy o przeciwnym znaczeniu, czyli martwy, męski. To są cechy dwubiegunowe. Ale już cecha charyzmatyczny nie ma oczywistego przeciwieństwa. Podobnie jak cyniczny. Należą one do cech jednobiegunowych. Z badań wynika, że zaprzeczenie cechy dwubiegunowej wywołuje inny efekt niż zaprzeczenie opisów jednobiegunowych. Gdy usłyszymy komunikat Jan nie zdradza żony, to prawdopodobnie zostanie on zakodowany jako twierdzenie: Jan jest wierny żonie. A jeśli ktoś stwierdzi, że Paweł nie jest pijany, to pomyślimy, że jest on trzeźwy. Negacja hamuje w naszym umyśle skojarzenia ze zdradą (czy pijaństwem) i prowadzi do myślenia o ich przeciwieństwie (wierność, trzeźwość). Potwierdzeniem tego był pewien eksperyment.
Osobom badanym przedstawiano charakterystyki człowieka o nazwisku Nowak. W jednej grupie opisano go za pomocą pozytywnych cech wyrażonych w formie twierdzącej. Wspomniano między innymi, że jest on prawdomówny, że do pracy zawsze przychodzi punktualnie i zachowuje trzeźwość, gdy ma jechać samochodem. W drugiej grupie powiedziano o Nowaku to samo za pomocą zaprzeczeń, a mianowicie: że nie kłamie, nigdy nie spóźnia się do pracy i nie pije, gdy ma jechać samochodem. Na koniec badani oceniali Nowaka. Okazało się, że oceny w obu grupach nie różniły się istotnie; czyli nie miało znaczenia, czy mówiono wprost o pozytywnych zachowaniach i cechach Nowaka, czy też używano synonimicznych wobec nich zaprzeczeń cech i zachowań negatywnych.
Inaczej jednak było, gdy w opisie użyto zaprzeczonych cech jednobiegunowych, np. cyniczny. Słysząc o kimś, że nie jest cynicznym człowiekiem, najpierw pomyślimy o zachowaniach świadczących o cynizmie, a następnie dodajemy znak negacji. Z moich...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
