„Jaka piękna katastrofa...” – słowa te wypowiada tytułowy bohater filmu „Grek Zorba”, patrząc na walącą się w gruzy kopalnię. Jego własną kopalnię. To niespotykana reakcja, wszak zachwyt nad fiaskiem przedsięwzięcia, które miało być interesem życia, zdarza się raczej osobom postronnym niż temu, komu dzieje się szkoda. Taka przyjemność czerpana z cudzego nieszczęścia to tzw. schadenfreude (z niem. schaden – szkoda, krzywda i freude – radość, frajda).
Większość ludzi doświadcza schadenfreude, choć nie każdy w obliczu tych samych wydarzeń czy w takim samym stopniu. Jak wynika z badań, tego typu reakcje najczęściej wykazują osoby z niską samooceną. Co więcej, badanych nie cieszyło nieszczęście przypadkowych osób, lecz nieszczęście tych, których – świadomie lub nieświadomie – postrzegali jako lepszych od siebie pod względem statusu społecznego, materialnego lub intelektualnego. Im wyższą pozycję społeczną bądź ekonomiczną ktoś posiada, tym bardziej ludzie mogą życzyć mu porażki. Widać to zwłaszcza na przykładzie załamanych karier polityków czy szefów korporacji. Prof. Michelle K. Duffy z University of Kentucky po przeanalizowaniu relacji między pracownikami a kadrą kierowniczą doszła do wniosku, że degradacja przełożonego w wyniku wykrycia afery „pozwala przeciętnemu człowiekowi stwierdzić: aha, nie zasłużył na te wszystkie przywileje, ponieważ zdobył je nieuczciwymi sposobami. Teraz może sobie wytłumaczyć: zajmuję niższe stanowisko nie przez mój brak umiejętności, ale dlatego, że nie posunąłbym się do nieetycznych zachowań, których on się dopuścił”.
Filozofowie od wieków zastanawiali się nad naturą schadenfreude. W Fileb Platona Sokrates przyjemność czerpaną z nieszczęść przyjaciół nazywa zawiścią, „niesprawiedliwym cierpieniem i rozkoszą”.
Cieszenie się z niepowodzenia bliźniego zawsze postrzegane było jako bardziej perwersyjne, niż odczuwanie niezadowolenia z czyjegoś szczęścia; jako moralnie naganne, podlejsze niż zazdrość (uznawana przecież za jeden z grzechów głównych). Richard Chenevix Trench, XIX-wieczny arcybiskup brytyjski, napisał, że nawet słowo dla takiej zasługującej na potępienie emocji byłoby „dowodem na splugawienie obyczajności”. Niemiecki filozof Arthur Schopenhauer twierdził wręcz, że „poczuć zazdrość jest rzeczą ludzką, ale poczuć radość z nieszczęścia innych ludzi – szatańską”.
Równanie w dół
Współcześni naukowcy patrzą na schadenfreude z wyrozumiałością i prowadzą swoje badania w oparciu o teorię porównań społecznych, stworzoną w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku przez prof. Leona Festingera. Teoria ta zakłada, że sami siebie oceniamy nie tyle na podstawie obiektywnych standardów, ile porównując się z ludźmi ze swojego otoczenia. Dr Mina Cikara z Harvard University sugeruje, że porównania społeczne to istotny element układanki w zrozumieniu schadenfreude: „Poczucie niesprawiedliwości odgrywa istotną rolę w życiu ludzi. Odczuwają satysfakcję, gdy komuś, kto – ich zdaniem – nie zasługuje na wszystko, co ma, nagle zostaje to odebrane”. Wielu badaczy uważa, że źródłem radości z cudzego nieszczęścia może być również ulga doznana na myśl, że ominęło ono nas. Amerykańscy psychologowie społeczni prof. Roy F. Baumeister i prof. Brad J. Bushman, autorzy bestselleru Social Psychology and Human Nature, nazwali schadenfreude „najbardziej podstawowym konfliktem zachodzącym w umyśle człowieka”, zderzeniem naszych egoistycznych impulsów i samokontroli.
Z kolei psychologowie ewolucyjni twierdzą, że jesteśmy biologicznie zaprogramowani na odczuwanie przyjemności z bólu tych, którym powodzi się lepiej od nas. Niech nam się nie zdaje, że przyjemność z cudzego nieszczęścia odczuwają wyjątkowo nieczuli, egoistyczni i gruboskórni ludzie. Odczuwamy ją... wszyscy! Schadenfreude j...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
