Kto nie ma ochoty rozmawiać z ludźmi, może porozmawiać z maszyną. Konwersacja z ALICE zapowiada się obiecująco – odpowiada na temat, niemal poprawnie składniowo i trudno ją obrazić. Wzbudza tak entuzjastyczne opinie, że może się wydawać, iż wystarczy trochę dopracować szczegóły, poszerzyć słownik, pamięć i... porozmawiamy z programem jak z człowiekiem. Niestety, są powody sądzić, że szybko tak się nie stanie.
Góra lodowa
ALICE jest chatbotem, czyli programem konwersującym, kontynuatorką nurtu formalnego podejścia do generowania języka wytyczonego przez ELIZĘ Weizenbauma (patrz „Test Turinga...”). ALICE, program stworzony przez enfant terrible amerykańskiej informatyki Richarda Wallace’a, jest jednym z najlepszych chatbotów, zaprogramowanych po to, by imitować ludzkie zachowania werbalne. W ciągu ostatniej dekady ALICE trzykrotnie zdobyła Nagrodę Loebnera za najbardziej zbliżoną do ludzkiej konwersację w teście Turinga. Jednak wprawny językoznawca szybko odkryje, z kim ma do czynienia...
A1 (człowiek): – Widzę, że dopiero wczoraj się urodziłaś.
B1 (ALICE): – Mam 10 waszych ziemskich lat.
Co poszło nie tak? Źródłem tego językowego nieporozumienia jest idea, że język jest autonomicznym tworem, możliwym do opisania w oderwaniu od umysłu. Innymi słowy, że można napisać program imitujący język, bez konieczności imitowania – przynajmniej po części – umysłu. Oddajmy tu jednak cesarzowi, co cesarskie: rzeczywiście dysponujemy obecnie drobiazgową wiedzą na temat struktury języka, a niektóre z jego elementów, w szczególności składnia, są dobrze opisane formalnie. I tę wiedzę doskonale wykorzystują współczesne chatboty.
Jednak odbiorca nie jest odbiornikiem, a komunikaty nie są w całości kodowane językowo. Ich zrozumienie wymaga niekiedy wnioskowania o intencji mówcy, a więc mechanizmów nie tylko językowych, ale także poznawczych (zwanych wnioskowaniami konwersacyjnymi). Zatem aby zbadać język, musimy lepiej zrozumieć umysł. Jak rzecz ujmuje Gilles Fauconnier, językoznawca francuskiego pochodzenia pracujący w Instytucie Kognitywistyki Uniwersytetu Kalifornijskiego w San Diego, wypowiedź jest jak góra lodowa – to, co widoczne nad powierzchnią (forma językowa) to zaledwie niewielki fragment w stosunku do konstrukcji poznawczych, na jakich opiera się każdy komunikat. Językoznawcy kognitywni uznali, że należy zbadać, co się kryje pod powierzchnią formy językowej. Powstały opisy języka w kategoriach procesu poznawczego, jak semantyka kognitywna Gillesa Fauconiera i Leonarda Talmy – językoznawcy amerykańskiego, dyrektora Centrum Kognitywistyki na Nowojorskim Uniwersytecie Stanowym w Buffalo, czy gramatyka kognitywna Ronalda Langackera – amerykańskiego językoznawcy z Instytutu Językoznawstwa Uniwersytetu Kalifornijskiego w San Diego.
Pod powierzchnią mowy
Jednak tym, co sprawia najwięcej kłopotu sztucznym rozmówcom, takim jak ALICE, jest pragmatyka, czyli użycie języka. Przyjrzyjmy się tej szczególnie trudnej do skopiowania umiejętności na wybranych przykładach:
A2: – I kto za to wszystko
zapłaci?
B2: – Mama.
A3: – Nie wszystko złoto, co się świeci.
B3: – No, musisz uważać, by cię nie oszukał jubiler.
Co powyższe dialogi mają wspólnego z rozmową z ALICE? Wypowiedzi B1, B2 i B3, choć poprawne pod względem składniowym i semantycznym (znaczeniowym), są ułomne pod względem użycia. Pomimo różnorodności mówców – B1 pochodzi od chatbota, B2 od 3-letniego dziecka, a B3 od osoby autystycznej – wadliwość tych wypowiedzi nie jest przypadkowa, wszystkie mają tę samą cechę: odpowiadają na dosłowną treść wypowiedzi przedmówcy.
Co jest więc szczególnego w wypowiedziach A1, A2 i A3? Otóż wszystkie one wymagają, by w odpowiedzi zastosowano wnioskowanie konwersacyjne – oparte na przypisaniu rozmówcy pewnych stanów mentalnych, intencji czy przekonań.
Idea wnioskowania konwe...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
