Jesienią 1798 roku ambitny wiedeński lekarz Franz Joseph Gall opublikował w periodyku „Der neue Teutsche Merkur” list do jednego ze swoich ustosunkowanych przyjaciół, barona Josepha von Retzera. Zgodnie z duchem epoki list ten w istocie był oficjalnym ogłoszeniem teorii, nad którą Gall pracował od kilku lat. Był pierwszym wykładem jego „nauki o czaszce”, którą angielski przyrodnik Thomas Forster (1789–1860) nazwał później frenologią (sam autor nigdy nie zaaprobował tej nazwy, lecz zyskała ona największą popularność). List miał formę rozprawy o funkcjach i budowie mózgu. Prezentował poglądy bardzo nowatorskie z punktu widzenia ówczesnej wiedzy. Zdaniem Galla cechy psychiczne – skłonności i zdolności – są wrodzone u człowieka i zwierząt. Lokalizują się one w mózgu, czego dowodem jest fakt, że uszkodzenia tego organu pozbawiają istotę żywą dotychczasowych umiejętności. Ponieważ natura nie tworzy niczego bez potrzeby, to rola mózgu jako siedliska psychiki jest oczywista. Zdolności i skłonności to dwa odmienne rodzaje właściwości umysłu, stanowiące zarazem zbiór odrębnych cech, których „ośrodki” mieszczą się w różnych częściach mózgu.
W procesie formowania się kości głowy zewnętrzny wygląd czaszki jest zdeterminowany przez kształt mózgu, skutkiem czego psychologiczne różnice między ludźmi wynikające z ich „uzdolnień” mają wpływ na szczegóły budowy ich czaszek. Gall uważał, że badając głowę lub czaszkę, porównując jej charakterystyczne pola i wypukłości z opracowaną przez niego „mapą”, można wykryć mózgowe „organy” odpowiedzialne za różne zdolności i cechy charakteru. Na „mapie” tej wykreślił położenie 27 ośrodków w mózgu związanych z „uzdolnieniami” istot żywych. Dziewiętnaście z nich to pola wspólne dla człowieka i zwierząt. Należały tu między innymi ośrodki instynktu reprodukcji, przyjaźni, odwagi, skłonności mięsożernych i morderczych, żądzy posiadania i kradzieży, a także ambicji. Pozostałe, na przykład odczucia moralne, talent poetycki, poczucie barw, pamięć słów, zdolności aktorskie, a nawet organ religijności, były cechami wyróżniającymi gatunek ludzki.
Rozgłos wokół teorii Galla był w dużej części efektem jego niezwykłej aktywności, inteligencji i umiejętnej autoprezentacji. Kiedy na przedwiośniu 1805 roku opuścił Wiedeń, aby wraz z kilkoma zaufanymi osobami, dwiema małpami, woskowymi modelami głów i dużą kolekcją czaszek szukać rozgłosu poza granicami cesarstwa, wybrał za cel odwiedzin Berlin. Tu właśnie, na jednym z pokazów, podczas którego demonstrował w więzieniu obecność „ośrodka skłonności do złodziejstwa” w głowach kryminalistów, zręcznie wykrył podstawioną wśród skazańców osobę, która nie miała z nimi nic wspólnego. Tego rodzaju epizody ugruntowały sławę Galla i zaowocowały zaproszeniami na pokazy w całej kontynentalnej Europie. Po pewnym czasie sława frenologii dotarła też na Wyspy Brytyjskie, a stamtąd do Stanów Zjednoczonych. Idee Galla propagowali George Combe (1788–1858), prawnik z Edynbur...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
