Kolekcja trucicieli

Uzyskaj dostęp do 7 tys. tekstów zawartych w serwisie charaktery.eu (pochodzących z magazynów "Charaktery", "Psychologia dziś" oraz "Psychologia w szkole") w pakiecie premium cyfrowych Charakterów. Oprócz dostępu do archiwum uzyskasz aktualne e-wydanie Charakterów wraz z e-bookiem. Cena - już od 15 zł/miesiąc.

Anna Ryszkiewicz: Kiedy czytałam Pani książkę Ludzie, ludzie…, nasuwał mi się cytat z Jeana-Paula Sartre’a: „Piekło to inni”.
Dr Ewa Woydyłło: To prawda, ale niebo też. Pytanie, czy potrafimy to dostrzec? Søren Kierkegaard skarżył się kiedyś, że ludzie nie rozumieją nawet jego narzekań na to, że go nie rozumieją. Niektórzy z nas częściej mają takie poczucie. Gdy doświadczamy trudności w kontaktach z ludźmi, zwykle przyczyn tego dopatrujemy się w nich. A jaka jest nasza w tym rola? Pisałam tę książkę z myślą, byśmy – przeglądając się w opisach trudnych postaci – mogli zobaczyć, jacy sami jesteśmy. Zobaczyć siebie w innych.

Trudno ujrzeć siebie w wampirze energetycznym. Spotkała Pani kogoś takiego?
Spotkałam, i to nie raz. Czułam, że ktoś odbiera mi energię. Wszyscy natykamy się na takie osoby, i to dość często. Wampiryzmem nazywam czyjąś inwazyjność, narzucanie swojej obecności, przekraczanie granic.

Po czym poznać, że mamy do czynienia z wampirem?
Źle się czujemy w jego towarzystwie, nieswojo. Wszystkiego nam się odechciewa, ale nie wiemy, dlaczego. Bo wampir działa w sposób zakamuflowany, niedostrzegalny gołym okiem. Drobnymi gestami, na pozór niewinnymi stwierdzeniami wywołuje dezorientację i popłoch. Pewna kobieta wspominała, że jej teściowa często wzdychała: „Szkoda, że moje wnuki nigdy nie dowiedzą się, jak to jest mieć dobrą matkę. Dobrze, że przynajmniej mój syn jest takim ojcem jak trzeba”. To wystarczyło, by podkopać jej poczucie własnej wartości. Inna zaś opisywała jak mąż, wręczając jej kwiaty, zastrzegał: „Tylko nie zapomnij nalać wody do wazonu”. Proponując wczasy w Tunezji, naigrawał się: „Ty i tak nie odróżniasz Tunezji od Tunisu”. Czuła wtedy, jak uchodzi z niej życie – w efekcie takiego traktowania przytyła, straciła pracę, popadła w depresję. A im gorzej się czuła, tym bardziej nie wyobrażała sobie życia bez męża-wampira.

Dlaczego wpadamy w pułapkę wampira?
Najczęściej dzieje się to w chwili kryzysu, kiedy mamy osłabione poczucie więzi z bliskimi, gdy ogarniają nas lęki egzystencjalne i poczucie samotności. Ofiarami wampirów stają się osoby o naruszonej autonomii, na przykład współuzależnione, zaniedbujące swoje potrzeby, zawstydzane albo skłonne obwiniać innych za swoje problemy. Dajemy się złowić w sidła wampira, bo z jednej strony często jest on obdarzony charyzmą, rozsiewa niemal magiczną aurę, która przyciąga potencjalne ofiary. A wtedy wsącza w nie trujący koktajl emocji: poczucia winy, zobowiązania, a zarazem bycia wyróżnionym. Z drugiej zaś strony, nawet jeśli podświadomie czujemy, że jakaś relacja nam szkodzi i chcemy uciec, to często nie słuchamy głosu intuicji, bo nie mamy kontaktu z własnymi uczuciami. Bywa, że od dziecka uczą nas, by je chować, tłumić. A jeśli ich nie wyrażamy, to z czasem sami też ich nie zauważamy. I jeśli trafiamy na kogoś, kto tłamsi nasze potrzeby, wysysa wolę, to nie mamy świadomości, co się z nami naprawdę dzieje. Odczuwamy zagrożenie, ale silniejszy jest głód bliskości, który wampir początkowo zdaje się koić. Paradoksalnie, on też odczuwa ten głód i syci go, zniewalając innych ludzi.

W jaki sposób?
Odwiedzałam kiedyś osobę, która już na wstępie zaczynała wyliczać: „Iks zrobiła mi zakupy, Igrek przyniosła rosół, Zet zadzwoniła i pytała, jak się czuję”. I zaraz dodawała: „Po co mi tyle zakupów, nie cierpię rosołu, i ciągle ktoś dzwoni, ani chwili spokoju”. Słuchając jej, czułam się dziwnie. Myślę, że tym bardziej niekomfortowo czuły się osoby, które starały się jej pomagać. Nawet gdy relacja z kimś nam szkodzi i rozsądek podpowiada: zostaw go, to wampir, on tobą manipuluje, trudno nam uniknąć poczucia winy.

Wymienia Pani różne typy wampirów. Który z nich jest najgroźniejszy?
Wampir szyderca nie robi na mnie wrażenia. Teraz, kiedy mam za sobą lata doświadczeń i umiem rozpoznać wampira, wierzę, że poradziłabym sobie z nim. Chyba najtrudniej uwolnić się spod wpływu wampira-sierotki, ponieważ budzi współczucie. Pamiętam, jak wróciłam z egzotycznej podróży i chciałam się z kimś podzielić wrażeniami. Opowiedziałam o tym znajomej i usłyszałam: „A ja nigdy tych miejsc nie zobaczę”. Radość z podróży zgasła. Wampir-sierotka uważa, że ma gorzej i dlatego należą mu się specjalne przywileje. Najgorzej, gdy „sierotką” jest ktoś, komu jesteśmy winni szacunek i opiekę – na przykład nasz rodzic, dziadek albo samotny, niedołężny sąsiad. Wyzwolenie się z takiej toksycznej relacji bywa trudne. Czasem warto zwrócić się o pomoc do psychologa.

A co, jeśli konsultacje i rozmowy nic nie dają, wampir dalej sączy lepki jad?
Czasem trzeba ograniczyć kontakt, niekiedy nawet zerwać relację. Kiedyś zwróciła się do mnie o pomoc para, która nie mogła sobie poradzić z niezwykle religijną seniorką rodu. Wszystkich przekonywała do swojego światopoglądu. Czuli się za nią odpowiedzialni, a ona wykorzystywała to do własnych celów. Gdy zaczęła nawracać dorastające wnuki, para dała za wygraną. Teraz kontaktują się z seniorką tylko jeśli to absolutnie konieczne.

To chyba odpowiednia kara dla wampira?
Jeśli zrozumie, że zawinił i za co został ukarany. Często jednak ludzie zachowują się w jakiś sposób nawykowo i nie są świadomi swych motywów. Nawet gdy słyszą, że ranią innych, nie są w stanie się zmienić. Czasem potrzebne są głębsze i długofalowe metody, jak psychoterapia. Niedawno kierownictwo dużej korporacji zwróciło się do mnie o radę w sprawie zdolnej menedżerki, która stwarzała niezdrową atmosferę w zespole. W rozmowie wyznała mi, że nigdy nie miała przyjaciół, od dziecka czuła, że nikt jej nie lubi. Tak naprawdę była nadmiernie skupiona na sobie i swych emocjach. Uznała, że to ludzie są źli, nieżyczliwi i mają do niej zastrzeżenia. W wyniku naszych rozmów zdała sobie sprawę, że sama często prowokuje innych, by przekonać się, czy nadal będą ją lubili. Brak poczucia własnej wartości niemal doprowadził ją do porażki i zwolnienia z pracy.

Naruszone poczucie własnej wartości jest podłożem narcyzmu. Takie osoby też często działają wampirycznie, osłabiają innych, wykorzystują ich. Choć pozornie zdają się błyszczeć...
Według psychoanalityków narcystyczne poczucie wszechmocy może być nieświadomą obroną słabego „ja”. Narcyz boi się zdemaskowania swych słabości. Poczucie bezwartościowości stara się zagłuszyć, wymuszając posłuch i podziw. Jest uzależniony od uznania ze strony innych, bo – jak mówi Wojciech Eichelberger – nie tyle jest zakochany w sobie, co w swym wyidealizowanym wizerunku. Jako dziecko nauczył się, jaką rolę ma grać, by ważne dla niego osoby były z niego zadowolone. Zarazem czuje się nikim.

Pisze Pani o wysypie narcyzów, o całym „pokoleniu JA”...
Narcystyczne osoby nie tyle się rodzą, ile sami je wychowujemy. Wszystko zależy od stosunku rodziców do dziecka. Ono obserwuje, jak bliscy się do niego odnoszą i wyciąga wnioski. Jeśli doświadcza, że pozornie jest najważniejsze na świecie, ale tylko wtedy, gdy spełnia oczekiwania rodziców – nic dziwnego, że wyrasta z niego narcyz. Dawniej rodziny były wielodzietne i wielopokoleniowe. Starsze dzieci zajmowały się młodszym rodzeństwem. Poza tym dzieciństwo trwało krócej. Jeszcze sto lat temu dwunastoletnie dziewczynki zaczynały haftować swoją wyprawę ślubną, a chłopcy pomagali ojcu w kuźni albo w polu. Dziś przedłużamy dzieciństwo w nieskończoność. Rodzice mają jedno, najwyżej dwoje dzieci, pokładają w nich nadzieje, że staną się ich wizytówką. Mamy skłonność do myślenia w kategoriach „ja”. Jak twierdzi Jean Twenge, autorka książki Generation Me, jeśli poczucie własnej wartości zmienia się w samouwielbienie, powstaje problem. Królestwem narcyzów stał się Internet, miliony wpisów i zdjęć – ich autorzy widać zakładają, że innych interesuje ich doświadczenie. Są przekonani, że gotują najlepiej, noszą najmodniejsze ciuchy itp. Jak pisze socjolog Tomasz Szlendak, kultura konsumpcji nakazuje być kimś wyjątkowym.

Jak poznać narcyza?
Drugi człowiek jest mu potrzebny tylko jako widz. Często czuje się nierozumiany i źle traktowany. Początkowo uwodzi, traktuje nas jak księżniczkę czy księcia, a potem detronizuje. Nie cieszy się z osiągnięć bliskich. Gdy moją znajomą uhonorowano nagrodą, co odnotowała lokalna gazeta, dołączając jej zdjęcie, jej mąż, patrząc na nie, złośliwie stwierdził: „To było dziesięć kilo temu!”. I dodał, że sukces żony tak naprawdę jest jego zasługą, bo kiedy ona zajmowała się swoimi sprawami, on musiał stołować się na mieście. I czuł się skrzywdzony.

Czy można się wyzwolić z pułapki narcyzmu?
To trudne, bo narcyz nie ma motywacji do zmiany. To inni mają się zmienić, nie on. Jest nadwrażliwy na wszelką krytykę, próbę zwrócenia uwagi traktuje jako atak na siebie, brak uwielbienia – jako oznakę odrzucenia. Nie potrafi przyznać się do błędów. Innych obwinia za swe niepowodzenia. Nigdy nie wybacza.
Z narcyzmem związany jest perfekcjonizm. Choć akurat perfekcjonista wydaje się wyrządzać krzywdę tylko sobie...
Nie do końca. Nasi bliscy widzą więcej, niż nam się wydaje, choć nie zawsze nas rozumieją. Z pewnością dostrzegają, że partner czy syn nie potrafi się z niczego cieszyć, ulega skrajnościom, jest nadmiernie krytyczny wobec siebie. I mówią mu o swych obawach. Poza tym rzadko się zdarza, by perfekcjonista nie narzucał swoich wyśrubowanych wymagań innym.

Byłoby lepiej, gdybyśmy poprzestali na tym, co jest „wystarczająco dobre”. Dlaczego uparcie dążymy do ideału?
To jest przejaw niedojrzałości, która nie pozwala przyjmować świata takim, jaki jest. Wyobrażamy sobie, że doskonałość jest osiągalna. A idealny stan trwa z reguły chwilę – i to tylko dlatego, że mamy słaby wzrok i nie przyjrzeliśmy się komuś dokładniej. Nowo poznane osoby mogą nam się wydawać doskonałe, dopóki nie nawiążemy z nimi bliższego kontaktu. Sztuką jest poznawać kogoś coraz lepiej, zauważać jego ostre krawędzie, a jednocześnie odnajdywać w nim to, co pociągające i godne miłości.

Chyba każdy znajdzie w Pani książce opis, który do niego pasuje. Czy przypisanie sobie jakiejś etykietki nie jest rodzajem usprawiedliwiania się?
Walczę z podejściem „już taki jestem”. Jest zgubne, bo hamuje rozwój. Trudno mi sobie wyobrazić, że ktoś nie chce się niczego nauczyć, zmienić swoich nawyków, wykorzenić wad. Przyglądając się innym ludziom, możemy zobaczyć, jacy sami jesteśmy. To zachęca do dokonania zmiany w sobie. Badania neurobiologów dowodzą neuroplastyczności mózgu, który rozwija się aż do śmierci. Wszystko więc zależy od nas. Sekretem dobrych relacji jest wzajemność, obustronne respektowanie potrzeb. Kiedy potrzeby innych przesłaniają własne lub na odwrót, istnieje niebezpieczeństwo, że ujawni się wampir i będzie nim ktoś wobec nas albo my sami wobec naszych bliskich. 

***

Poczet wampirów

Każdy wampir działa inaczej, ale wszystkie sprawiają, że czujemy się w kontakcie z nimi źle.

• Szyderca – narusza poczucie własnej wartości, wyczuwa i wydobywa nasze słabości, deprecjonuje osiągnięcia.

• Toksyczny – pozbawia nas energii, sam widzi wszystko w czarnych kolorach i zaraża nas swoim pesymizmem.

• Obezwładniacz – potrafi nas zniewolić, oczarować lub zdominować; przy nim czujemy się bezsilni i jak zahipnotyzowani podążamy za nim, nie potrafiąc zerwać.

• Pocieszyciel – na pozór dobry i pomocny, zamęcza nas swą wylewnością, dowodami troski i dobrymi radami. Im bardziej nas uspokaja, tym gorzej się czujemy.

• Hipochondryk – okazując cierpienie, wymusza na nas obecność i poświęcenie, współprzeżywamy jego lęk o siebie.

• Sierotka – wzbudza poczucie winy, a zarazem oczekuje, że należą mu się specjalne względy i przywileje, bo przecież – jego zdaniem – miał gorzej lub pod górkę...

Jak możesz się chronić

Choć toksyczni ludzie potrafią omotać i wyssać energię, nie jesteś na nich skazany. Oto kilka podpowiedzi, jak nie wpaść w ich sidła.

• Rozpoznaj zagrożenie. Osoba wampiryczna nieustannie musi karmić się innymi.

• Słuchaj osób, które doświadczyły kontaktu z osobami wampirycznymi, ale uwolniły się spod ich wpływu i mają do nich dystans, nie boją się ich.

• Wsłuchaj się w reakcje swego ciała. Ono nie kłamie. Sprawdzaj, kiedy i z kim czujesz się źle: zmęczony, przygnębiony, osaczony, pozbawiony wartości.

• Rozładuj napięcie. Przytrzymaj wdech, myśląc o toksycznej osobie, a następnie z wydechem wyobraź sobie, że usuwasz ją ze swego wnętrza. Powtórz cykl kilka razy, aż poczujesz ulgę.

• Porzuć iluzję, że zmienisz wampira.

• Zwiększ dystans. Odsuń się na kilka metrów i głęboko oddychaj. Jeśli to nie pomaga, uciekaj, gdzie pieprz rośnie.

Oprac. na podst. Judith Orloff, Wolność emocjonalna, Laurum, 2009