Zawsze, gdy zastanawiamy się nad zdarzeniami z przeszłości, pojawia się pytanie, dlaczego uczestniczący w nich ludzie postępowali tak, a nie inaczej. Dlatego historycy (zwłaszcza dawniejsi) uciekali się nieraz do tzw. psychologizowania – za pomocą potocznej, „zdroworozsądkowej” psychologii (czyli wykorzystywania w praktyce własnej, opartej na codziennym doświadczeniu znajomości ludzi, racji ich działań, charakterów itp.) próbowali wytłumaczyć motywy postępowania postaci historycznych. Jednak dowolność i subiektywizm takich interpretacji sprawiły, że wielu zawodowych badaczy przeszłości zaczęło programowo unikać wycieczek w „mistyczne” i „zagadkowe” rejony psychologii.
Najpowszechniej spotykanym w historiografii sposobem wyjaśniania ludzkich decyzji i działań stało się zatem tzw. wyjaśnianie racjonalne (celowe). Mówiąc w uproszczeniu, zakłada się w nim, że dany podmiot w swoim postępowaniu odwołuje się do swojej wiedzy o zastanych warunkach działania (co i w jaki sposób można osiągnąć) oraz do właściwego dla siebie porządku wartości, który „podpowiada” mu, do jakich celów i jakimi drogami należy dążyć w danej sytuacji. Wyjaśnianie takie może być też „uzupełniane” o wymiar psychologiczny – wskazuje się wtedy na pewne (najczęściej ujmowane zdroworozsądkowo) emocje czy dyspozycje charakteru ewentualnie „zakłócające” proces racjonalnego działania.
Taki model rozumowania znajdował (i nadal znajduje) powszechne zastosowanie przy wyjaśnianiu zarówno postępowania jednostek, jak i działań zbiorowych w przeszłości. W efekcie – jak to ujmował pewien niezadowolony z opisanego stanu rzeczy badacz – „zbyt duża część historii nadal pisana jest, jak gdyby ludzie nie posiadali uczuć, nie mieli dzieciństwa ani cielesnych doznań”. A przecież nie od dziś postuluje się pisanie historii totalnej, ogarniającej wszelkie sfery i aspekty ludzkiego bytowania „w czasie”. Aby więc w pogłębiony sposób studiować zjawiska gospodarcze w przeszłości, historycy sięgają do pojęć i teorii ekonomicznych. Badając relacje społeczne, wykorzystują dorobek socjologów, a bez zastosowania pojęć i metod antropologii kulturowej nie powstałaby dzisiejsza historia kultury czy mikrohistoria. Jedynie w sferze psychologicznego (czyli subiektywnego) wymiaru dziejów sprawa wygląda inaczej i znaczna większość historyków dystansuje się od dorobku współczesnej psychologii. Już prędzej psychologowie zdradzają chęć budowania jakiejś formy psychologii historycznej – na gruncie krajowym świeżym przykładem takich prób są dociekania Macieja Dymkowskiego.
W ramach dziejopisarstwa, głównie amerykańskiego, rozwinął się jednak pewien dość znaczący nurt badawczy, który programowo postawił sobie za cel wykorzystywanie określonej perspektywy psychologicznej do zgłębiania w historii motywów ludzkich działań. To właśnie jest psychohistoria. Charakterystyczne, iż podstawę jej dociekań stanowią najczęściej twierdzenia psychoanalizy, a nie dorobek współczesnej psychologii akademickiej.
Umowna data narodzin kierunku psychohistorycznego wiąże się z wystąpieniem Williama Langera, prezesa Amerykańskiego Towarzystwa Historycznego, który w 1957 roku wezwał swoich kolegów do podjęcia wysiłków na rzecz zaadaptowania psychoanalizy do badań nad przeszłością. Uważał bowiem, że tylko w ten sposób można pokusić się o wyjaśnienie masowych działań ludzkich w dziejach, zwłaszcza tych o ewidentnie irracjonalnym charakterze. Od tego czasu kierunek zdobył sobie (zwłaszcza w USA) zastęp oddanych zwolenników. Powstały psychohistoryczne stowarzyszenia i czasopisma, teksty psychohistoryków znalazły się w najbardziej prestiżowych akademickich periodykach historycznych, a oferta dydaktyczna wydziałów historycznych wielu uczelni wzbogaciła się o stosowne kursy i seminaria.
Co takiego...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
