Podpowiedzi zza kulis

Agnieszka Chrzanowska: – Kurt Wallander, bohater powieści detektywistycznych Henninga Mankella, często polega w swojej pracy na intuicji. Słyszy jej głos, choć nie zawsze od razu zdaje sobie sprawę, co ona chce mu przekazać. Często myślimy o intuicji jak o czymś nadnaturalnym, nazywamy ją nawet szóstym zmysłem. Czym jest z punktu widzenia psychologii?
David G. Myers: – Intuicja to przeczucie – wrażenie, przestrach, wgląd – pierwsza myśl, która nie wymaga wysiłku i nie wynika z racjonalnych przemyśleń. Znaczna część procesów umysłowych przebiega poza naszą kontrolą. Nie uświadamiamy ich sobie, zachodzą niejako „za kulisami”, poza naszym „wzrokiem”.

To jednak przeczy naszej intuicji. Wydaje nam się przecież, że podejmujemy w pełni świadome wybory. A tymczasem okazuje się, że większość procesów zachodzących w naszym umyśle ma charakter automatyczny i nie uświadamiamy ich sobie.
– Świadomość przecenia poziom kontroli, jaką posiada. Tak naprawdę przez sporą część życia lecimy na autopilocie. Nasz umysł jest podzielony. Daniel Kahneman mówi o dwóch systemach umysłu. System 1 działa szybko, automatycznie, nie wymaga wysiłku i nawet nie uświadamiamy sobie procesów, które przebiegają w jego ramach. Innymi słowy to nasz intuicyjny umysł. System 2 z kolei to procesy, które sobie uświadamiamy i które mają charakter intencjonalny. To nasz świadomy umysł.
Na co dzień często polegamy na przydatnych strategiach automatycznego myślenia, które psychologowie nazywają heurystykami. Są to niejako umysłowe skróty, które pomagają nam działać szybko i skutecznie. Nasz intuicyjny umysł czerpie też z wyuczonych związków. Mamy mnóstwo doświadczeń, które wpływają na nasze działania czy sądy, choć nawet nie zdajemy sobie z tego sprawy.

Często intuicja podpowiada nam, komu ufać, a komu nie. Wystarczy jedno spojrzenie i już wiemy, że komuś dobrze z oczu patrzy... Czy to dobrze, że słuchamy intuicji w sytuacjach społecznych?
– Badanie Nalini Ambady i Roberta Rosenthala dowiodło, że większość z nas potrzebuje zaledwie chwili, by intuicyjnie wyczuć, jak ktoś jest ciepły i ekspresyjny. Badacze prezentowali uczestnikom eksperymentu trzy dwusekundowe klipy ukazujące profesorów podczas nauczania – i to wystarczyło obserwatorom, by całkiem trafnie ich ocenili. Jak się okazało, odczucia badanych zgodziły się z ocenami, które wystawili wykładowcom na koniec semestru studenci. A przecież badani widzieli profesorów w sumie zaledwie przez sześć sekund. Mamy radar społeczny, który pozwala nam oceniać innych.

Jak najlepiej wsłuchiwać się w głos intuicji?
– Intuicja potrzebuje odpoczynku, relaksu. Po rozwiązaniu problemu nurtującego kolejne pokolenia matematyków, czyli udowodnieniu słynnego wielkiego twierdzenia Fermata, Andrew Wiles przyznał, że wyzwanie to wymagało od niego bardzo dużo wysiłku, ale też... relaksacji. Jeśli chcemy znaleźć rozwiązanie problemu, najpierw myślmy o nim dużo i intensywnie, skoncentrujmy się na nim, nie zaprzątając myśli niczym innym. A potem przestańmy. To okres swoistego wypoczynku, podczas którego kontrolę przejmuje nieuświadomiony umysł. Właśnie w tym czasie przychodzą nam do głowy nowe pomysły, następuje wgląd.

Całkiem rozsądna wydaje się zatem rada, którą nieraz słyszymy, gdy mamy podjąć ważną decyzję: „Prześpij się z tym”...
– Naukowcy, pisarze i artyści nie mogą się nadziwić temu, co ujawnia nieświadomy, intuicyjny umysł. Gdy odpoczywamy i relaksujemy się, dając odetchnąć umysłowi, możemy doświadczyć zaskakującego wglądu – twórcze myśli pojawiają się wtedy niczym okienka reklamowe, które wyskakują podczas przeglądania stron internetowych. Pisarka Anne Lamott radzi, by wyciszyć paplaninę racjonalnego umysłu. Stworzymy w ten sposób przestrzeń dla intuicji.
Warto słuchać intuicji, gdy tworzymy poezję, malujemy, komponujemy muzykę. I gdy oceniamy, na ile nam się coś podoba, na ile coś lubimy – plakat, dzieło sztuki, potrawę. Szybkie oceny tego rodzaju okazują się lepsze, niż te oparte na analizie. W mgnieniu oka wiemy, czy coś nam się podoba, czy nie, jeszcze zanim uruchomimy myślenie racjonalne.

Nie tylko artystom pomaga intuicja. Korzystają z niej również biznesmeni. Choć wielu inwestorów twierdzi, że aby osiągnąć sukces, trzeba blokować emocje i podejmować racjonalne decyzje, to okazuje się, że ci najwięksi podążają za głosem intuicji. Jednym z nich jest Warren Bufett. Jak mówi, to intuicja, uczucie sprawia, że przyciąga go określona firma.
– Intuicje inwestorów, dobre i złe, wpływają na ich fortuny. Czy rynek zniżkuje? Czy akcje firm technologicznych spadną, czy pójdą w górę? Czy czas przejść na obligacje? Badania wskazują, że większość inwestorów niemądrze ufa swoim intuicjom. Ulegają iluzji, że potrafią przechytrzyć rynek, więc kupują i sprzedają akcje, ponosząc przy tym koszty związane z transakcjami rynkowymi i w efekcie – w uśrednionym rozrachunku – nic nie zyskują.

Warren Bufett jest jednak wyjątkiem, skrajnym przypadkiem. Ale nic dziwnego, że tak dobrze rozumie biznes – w końcu czyta tysiące raportów rocznie. Moje intuicyjne decyzje dotyczące inwestycji z pewnością nie byłyby tak trafne jak jego.
– Tak, intuicja Warrena Bufetta wynika z jego doświadczenia. Odzwierciedla jego ogromną wiedzę, zdobytą ciężką pracą. Dzięki niej może po prostu spojrzeć na dane, spotkać się z ludźmi, by mieć poczucie – choć nie niezawodne – czy warto inwestować.
Osoby mądre, świadome tego, że z intuicją wiąże się też pewne ryzyko, sprawdzają swoje intuicje, porównując je z dostępnymi dowodami, faktami. Zestawiają swe intuicje z rzeczywistością – bo nasze intuicyjne przeczucia mogą być w niektórych sprawach niezwykle trafne, w innych jednak mogą zawodzić... Choć świetnie sobie radzimy na przykład z odczytywaniem emocji malujących się na czyjejś twarzy, nie jesteśmy już tak dobrzy w ocenie ryzyka, przewidywaniu trendów na giełdzie albo obstawianiu wyniku meczu.

W książce Intuicja. Jej siła i słabość cytuje Pan Profesor księcia Karola, który wierzy, że intuicja – mądrość płynąca z serca – jest najlepszym przewodnikiem... pod warunkiem, że pozwolimy się jej prowadzić. Kiedy warto zdać się na intuicję?
– Z pewnością powinniśmy ufać intuicji w przypadku sytuacji czy problemów, do których możemy odnieść swą wiedzę. Jeśli mamy w czymś bardzo duże doświadczenie, większe jest prawdopodobieństwo, że nasze przeczucia będą trafne – tak jak w przypadku doświadczonych lekarzy, mechaników czy szachistów. Podobnie w kontaktach z ludźmi, zwłaszcza z partnerami i przyjaciółmi, możemy zdać się na intuicję, odczytując ich emocje. Zwykle wystarczy nam krótkie spojrzenie na twarz innej osoby, by stwierdzić, czy jest zła, czy szczęśliwa.

A czy intuicja podpowie nam też, czy ktoś jest mądry i kompetentny?
– Wiele osób zajmujących się rekrutacją popełnia błąd, polegając na intuicji w ocenie kandydatów do pracy. Są zbyt pewni swej zdolności przewidywania sukcesu danej osoby. To, czy kandydat sprawdzi się w pracy, można z większą trafnością przewidzieć na podstawie jego rzetelności i wyników w poprzednim miejscu zatrudnienia, niż w oparciu o wrażenia osoby, która przeprowadza z nim wywiad. Lepiej, by ludzie związani z biznesem i pracą nie polegali tak bardzo na intuicji, chyba że wyrasta ona z bardzo dużego doświadczenia i wiedzy eksperckiej.

Swą intuicję przeceniają też hazardziści, którzy wierzą, że tym razem wygrają.
– Nałogowi hazardziści ulegają złudnej nadziei, za którą stoją fałszywe intuicje. Błędnie szacują prawdopodobieństwo wygranej, przeceniając szanse wystąpienia nieprawdopodobnych zdarzeń. A jeśli zdarzy się im wygrać, przypisują to swoim zdolnościom i umiejętnościom, tak jakby potrafili kontrolować zdarzenia lo...