Terminy: zdolności, uzdolnienia, inteligencja, osoby zdolne – spotykamy zarówno w języku potocznym, jak i w nauce, przede wszystkim w psychologii i pedagogice. Psychologia poznawcza interesuje się nie tyle zdolnościami, ile funkcjonowaniem umysłu, który traktuje jako urządzenie umożliwiające odbiór i przetwarzanie danych. Psychologowie poznawczy zakładają, że wyższe procesy umysłowe można charakteryzować jako procesy poznawcze, będące w istocie procesami obróbki informacji. Co więcej, spostrzeganie, pamięć, myślenie – główne procesy poznawcze – badają oni łącznie oraz ujmują jako różne fazy przetwarzania informacji. W postępowaniu badawczym zmierzają do poznania specyfiki przetwarzania, ujmując inteligencję jednostki jako proces.
POLECAMY
Z kolei zastosowanie stwierdzeń formułowanych na gruncie nauki jest domeną psychologii wychowawczej, a z nauk pokrewnych – dydaktyki ogólnej i szczegółowej. Wykorzystanie praktyczne wniosków naukowców interesuje szczególnie rodziców i nauczycieli, którzy rozwiązują konkretne codzienne problemy własnych dzieci i uczniów. Wielu z nich w swoich działaniach nie opiera się na odkryciach i badaniach naukowych, ale odwołuje się do własnego doświadczenia, przekazu społecznego, intuicji. Niestety, potoczne przekonania na temat uczniów zdolnych to niejednokrotnie mity, czyli fałszywe stwierdzenia i opinie niezgodne z obecnym stanem wiedzy. Opieranie się na nich w edukacji niesie poważne negatywne skutki dla samych uczniów.
Czym są zdolności?
W studiach psychologicznych badania nad zdolnościami zajmują ważne miejsce. Bada się ich istotę, rodzaje, ogólny i szczegółowy stosunek do innych cech funkcjonowania poznawczego (inteligencji i twórczości), możliwości pomiaru, perspektywy rozwoju, wreszcie – związki z życiowymi osiągnięciami, zwłaszcza postępami szkolnymi. Podstawowym problemem jest sama definicja zdolności. W klasycznym już ujęciu Pietrasińskiego, zdolnościami są „różnice indywidualne, które sprawiają, że przy jednakowej motywacji i uprzednim przygotowaniu poszczególni ludzie osiągają w porównywalnych warunkach niejednakowe rezultaty w uczeniu się i działaniu”.
Liczne definicje da się sprowadzić do czterech ujęć:
zdolności jako rodzaj różnic indywidualnych, wyjaśniających odmienne osiągnięcia w identycznych lub podobnych sytuacjach, bez precyzowania genezy owych różnic (por. podany przykład),
zdolności jako aktualna umiejętność wykonywania określonych zadań (ability) lub jako potencjalność, ewentualnie maksymalny możliwy poziom sprawności, jaki daje się osiągnąć dzięki wrodzonym zadatkom,
zdolności jako względnie trwałe cechy procesów poznawczych decydujące o poziomie osiągnięć w rozwiązywaniu zadań,
zdolności jako podstawowe właściwości indywidualne, dzięki którym można kształtować pozostałe umiejętności.
Pozostańmy przy stanowiskach poznawczych i stwierdzonej w ich ramach specyfice zdolności. Składają się nań: dobra koncentracja uwagi, umiejętność selekcjonowania danych na etapie ich odbioru, szybkie oraz efektywne przyswajanie nowych treści, sprawność myślenia (warunkowana poprawną analizą i syntezą), łatwość posługiwania się symbolami, biegłość w dostrzeganiu zależności oraz wykorzystywaniu ich w działaniach własnych, szybkość i bezbłędność stosowanych rozwiązań, dostosowywanie sposobów działania do specyfiki zadań, ofensywność wobec sytuacji problemowych połączona z wytrwałością postępowania.
Szczególne znaczenie przypisuje się umiejętnościom wyższego rzędu, zwanym w psychologii metapoznawczymi: planowaniu oraz nadzorowaniu przebiegu wykonywanych czynności (w tym orientacji we własnych procesach poznawczych i umiejętności ich kontrolowania), wreszcie – samoregulacji. Przejawem tej ostatniej jest konsekwentne zmierzanie do celu, podtrzymywanie sposobu jego osiągania, a także ewentualna korekta lub zmiana w przypadku braku postępów w realizacji zamierzeń. Rozwijanie zdolności wiąże się – w tym ujęciu – ze stymulacją rozwoju wybranych operacji oraz umiejętności.
Same zdolności nie zapewniają sukcesu
Dość wcześnie zauważono, że jednostki zdolne wy...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
