W poszukiwaniu wolnej woli

Co można rozumieć pod pojęciem „świadomość”? Niektórym takie pytanie wydaje się banalne, choćby dlatego, iż nie jest ono w żadnym wypadku odkryciem ostatniego stulecia. Starożytni Grecy ponoć doskonale wiedzieli, co to jest świadomość, a być może już nawet Egipcjanie posiadali konkretny pogląd na ten temat. Ile epok – tyle poglądów, ilu filozofów – tyle definicji. Z tego chociażby powodu byłoby niezmiernie ciężko mówić o ogólnej definicji świadomości.
O wiele łatwiej zaś – i z tym zgadzają się wszyscy – ustalić jej podstawowe cechy. Byłyby to: zdolność myślenia istoty świadomej o otoczeniu i o sobie samej, jak również o relacjach występujących między nią a jej otoczeniem. Dookreślają ją takie pojęcia jak etyka, moralność i wiara, które to – przynajmniej tak uważają niektórzy – są związane nierozerwalnie z pojęciem świadomości. Inni, bardziej radykalni i oszczędni w słowach, określiliby świadomość jako to właśnie, co odróżnia ludzi od zwierząt.

Czy zwierzęta mają świadomość?
Czyżby jednak zwierzęta naprawdę nie posiadały świadomości? Eksperymenty z małpami naczelnymi dowiodły, że są one nie tylko w stanie komunikować się między sobą, ale nawet rozwijają pewien rodzaj symbolicznego języka, za pomocą którego mogą przekazać swojemu trenerowi stan swoich potrzeb w danej chwili. Istnieją także teorie mówiące, że małpy naczelne doskonale „rozumieją”, że ich odbicie w lustrze to nie żaden towarzysz tego samego gatunku, który je „małpuje”, lecz ich własne odbicie.
A wśród gatunków zwierząt nienależących do naczelnych można zaobserwować zachowania, które są swego rodzaju manewrami maskującymi, stosowanymi wobec przedstawiciela tego samego gatunku. Gdy chodzi na przykład o zabezpieczenie zdobytego pokarmu przed innymi osobnikami, zwierzęta potrafią stosować rozmaite, najbardziej wyrafinowane nawet triki, łącznie z zamierzonym „wprowadzeniem w błąd”.
Tego rodzaju zachowanie nie jest w żadnym wypadku automatyzmem, lecz zdaje się być nabytą w inteligentny sposób, wyuczoną cechą. Ze wszystkich tego rodzaju obserwacji wynika, że zwierzęta rzeczywiście potrafią rozpoznać swoją indywidualność, swoje „ja”. Co więcej, możliwe jest nawet, iż potrafią się one „wczuć” w innego osobnika.
W takim ujęciu definicja świadomości budowana na stwierdzeniu, że świadomość to jest właśnie to, co odróżnia człowieka od zwierzęcia, nie jest już wcale taka oczywista. Nie popadajmy jednak w skrajność, bo w końcu trudno byłoby jakiemuś zwierzęciu przypisać fakt, że byłoby ono w stanie w jakikolwiek sposób wyrazić swój własny, wolny pogląd. To właśnie owa „wolność woli” jest tym, co odróżnia nas od zwierząt.

Człowiek i wolna wola
Wróćmy jednak do zasadniczego pytania. Czy wyposażony w świadomość człowiek posiada w ogóle wolną wolę? Czy nowoczesne neuronauki mogą dać na to pytanie odpowiedź?
Na początek musiałyby wyjaśnić, czym ta świadomość jest w ogóle. Wolność woli może występować tylko wówczas, gdy dana jednostka posiada możliwość alternatywnego wyboru działania.
Gdyby nowe metody badawcze wykazały, że za ich pomocą zachowania w sytuacjach podejmowania decyzji staną się jednoznacznie przewidywalne, to wówczas należałoby wnioskować, że decyzje takie nie są wolne. Ale nawet jeśli zostanie to wykazane w niektórych przypadkach, nie oznacza to przecież, że swobodny wybór jest z definicji niemożliwy. Aby to udowodnić, trzeba by poddać badaniom wszystkie możliwe sytuacje, co jest raczej niemożliwe.
Innymi słowy – nie można wykluczyć, że istnieją sytuacje, w których rozstrzygnięcia są przewidywalne, ale z drugiej strony wystarczyłby tylko jeden jedyny przykład, w którym taka przewidywalność byłaby niemożliwa, ażeby móc uznać istnienie wolnej woli.
Spróbujmy przeanalizować kilka ekspe[-]rymentów pokazujących, w jaki sposób współczesne metody badawcze pozwalają na rozwiązywanie problemów związanych z takimi pojęciami jak świadomość, postrzeganie i wolna wola.

Pobudzić świadomość
Otóż w 1987 roku małżeństwo naukowców, Broadbentowie, opublikowało bardzo interesujący zapis eksperymentu behawioralnego. Osobom badanym wyświetlano serie różnych słów (Rapid Serial Visual Representation, RSVP). Prezentacja poszczególnych słów trwała niezwykle krótko, bo zaledwie 80 ms (8 setnych części sekundy). Seria słów składała się z wielu wyrazów napisanych małymi literami, ale w każdej serii zawarte były również dwa wyrazy napisane wielkimi literami (tzw. pobudzenie docelowe). Osoby badane miały za zadanie rozpoznać i po każdej serii podać słowa napisane właśnie wielkimi literami.
Analiza wyników pokazała, że osoby testowane, w przypadku serii, w których oba te słowa były wyświetlane zaraz po sobie, potrafiły rozpoznać tylko jedno z tych słów. Jeśli natomiast wyświetlano je w nieco większym od siebie odstępie, to badani albo rozpoznawali tylko pierwsze z tych słów (drugie słowo nie było prawidłowo rozpoznane), albo uważali, że w ogóle żadne słowo napisane wielkimi literami w tej serii nie wystąpiło. Co ciekawe, dalsze zwiększanie odstępu między tymi słowami prowadziło jednak do „odzyskania” zdolności spostrzegania obu słów.
Zaburzenie świadomego spostrzegania drugiego wyrazu trwało wiele setek milisekund. Jak wiadomo, czas przetwarzania wizualnego pobudzenia, czyli czas, który jest niezbędny, aby uzmysłowić sobie istnienie tego wizualnego pobudzenia, wynosi ok. 100 milisekund. Można by więc postawić tutaj hipotezę, że to nie tworzenie tzw. zdolności percepcji, lecz jakiś proces związany z uwagą (koncentracją, gotowością do spostrzegania) wpłynął na taką a nie inną odpowiedź testowanych osób. Uwagą, która jest nieodzowna przy przenoszeniu odebranego pobudzenia wizualnego do świadomości. Tylko wówczas, gdy osoby badane były świadome odbioru drugiego pobudzenia, mogły następnie prawidłowo odtworzyć sytuację.
Powyższa hipoteza, mówiąca o tym, że procesy uwagi są w tym zagadnieniu czynnikiem decydującym, została potwierdzona doświadczeniem wykonanym przez Raymonda, Shapiro i Arnella w 1995 roku. W tym eksperymencie osoby testowane zostały pouczone w jednej jego części, aby ignorować pierwszą stymulację docelową w szeregu pobudzeń, w wyniku czego nie było więc zaburzenia świadomego postrzegania drugiego pobudzenia docelowego.

Co się dzieje w mózgu?
Po tym doświadczeniu pojawiło się bardzo dużo innych jego wariantów, z podobnym lub innym przebiegiem. W ich rezultacie uzyskano wiele szczegółów opisujących mechanizmy procesu przetwarzania informacji w powyższym zjawisku, nazwanym później „mrugnięciem uwagi” (ang. attentional blink). Pomimo tego całkowite wyjaśnienie efektu „mrugnięcia uwagi” w doświadczeniach behawioralnych zdawało się być nadal zbyt trudne.
Obiecująca zatem wydawała się bezpośrednia obserwacja procesów zachodzących w mózgu za pomocą nowoczesnych metod neuronauk, o ile oczywiście można by rejestrować te procesy w czasie wykonywania doświadczenia.
Jedną z takich metod jest metoda tomografii NMR-owskiej, znana również jako MRI (ang. Magnetic Resonans Imaging) lub – dokładniej – jej odmiana fMRI (funkcjonalna MRI). Metoda ta dostarcza obrazów funkcjonującego mózgu, w których to można poprzez stosowanie kolorów zaznaczyć obszary mózgu „bardziej” zajmujące się danym zadaniem. Pozwala ona zatem na porównanie pomiędzy tymi „nagraniami”, w których drugie pobudzenie docelowe zostaje rozpoznane i tymi, w których nie zostaje ono w ogóle uświadomione. W ten sposób, poprzez proste różnicowe porównanie barwnych obrazów dla obu przypadków, można zidentyfikować obszary mózgu odpowiedzialne za ten efekt.
Przy tego rodzaju badaniach błąd przestrzenny pomiaru znajduje się w zakresie kilku milimetrów. Jednakże czasowa rozdzielczość jest niestety niezadowalająca, gdyż leży w zakresie wielu setek milisekund i obejmuje w ten sposób cały zakres przetwarzania danej sekwencji bodźców.
W trójwymiarowych rekonstrukcjach obrazów funkcjonalnych mózgu pojawia się, w zależności od dobranych kryteriów statystycznych, aż do dwudziestu różnych obszarów mózgu o zwiększonej aktywności. Z punktu widzenia interpretacji tych danych sprawia to podstawowy problem. Nie daje się bowiem stwierdzić, kiedy, w jakiej sekwencji czasowej doszło do aktywacji poszczególnych obszarów. Za pomocą tej metody nie daje się również orzec, który z modułów zaktywowany został jako pierwszy oraz które z pojawiających się aktywności są niezależne, a które występują jako konsekwencje innych.
Z wielu alternatywnych...