O twórczości i genialności

Wiele przemawia za tym, że umysł artystów i poetów jest specjalnie uzdolniony do takiego przedmyślowego przyjmowania wrażeń, że ten urok świeżości i piękna, jakiego nabierają w estetycznej twórczości najzwyklejsze rzeczy, pochodzi właśnie z pochwycenia ich strony intuicyjno-uczuciowej” – pisał przed ponad wiekiem na łamach „Przeglądu Filozoficznego” Edward Abramowski. Warto pamiętać, że rozważania nad cechami twórczego umysłu nie są psychologiczną nowinką ostatnich dekad. Wręcz przeciwnie – mimo że pojęcie twórczość stosunkowo późno zagościło w słowniku filozofów, tematem tym zajmowano się od zarania rozwoju ludzkiej kultury. Nie bez powodu można spotkać się czasem z opinią, że wyjątkowość natury ludzkiej wynika z posiadania zdolności do tworzenia. W tym kontekście nazwa homo creans (łac. człowiek twórczy) byłaby trafniejszym określeniem naszego gatunku niż homo sapiens.

Na początku był mit
Chociaż w starożytności nie używano pojęcia twórczość w stosunku do działań ludzkich, a upowszechniać zaczęło się ono dopiero w epoce renesansu, to jednak wartość aktów twórczych była dla Greków i Rzymian oczywista. Motywy twórczości pojawiały się w symbolicznej formie w starożytnych opowieściach. Bohaterowie wielu mitów wyróżniają się swoimi konstruktorskimi pomysłami, w których odbija się prag[-]nienie urzeczywistnienia odwiecznych ludzkich marzeń, choćby o oderwaniu się od ziemi i lataniu, czy o ożywieniu posągu. Takimi twórcami byli Dedal i Pigmalion. Działanie twórcze symbolizowała postać Apollina i towarzyszących mu muz. Mit o labiryncie, legenda o węźle gordyjskim, a nawet opowieści o pracach Heraklesa ukazują trudności, które należy pokonać, aby rozwiązać ważny problem czy wykonać skomplikowane zadanie. Nie brakuje też opowieści na temat przeżyć wybitnej jednostki. Postać Orfeusza stanowi charakterologiczny wizerunek natchnionego twórcy, a przypowieść o nim ukazuje zarazem niedole genialnego artysty, jego samotność i bezradność wobec przeznaczenia.

Tę wielorakość aspektów dotyczących zjawiska twórczości odnajdujemy w szerokim zakresie problemów, które bada współczesna psychologia twórczości. Jednak standardowe podręczniki omawiające podstawy tej subdyscypliny obejmują zazwyczaj tylko jej wycinek; ponadto bardzo wyraźna jest odmienność ujęć. W jednych duży nacisk kładzie się na zreferowanie związku postawy twórczej ze zdolnościami i uzdolnieniami, w innych zaś pojęcia te pojawiają się tylko marginalnie, zazwyczaj traktowane jako pochodne inteligencji. Wyjątkowo zróżnicowany historyczny dorobek psychologów twórczości wynika nie tylko z faktu, że przedmiotem ich badań jest człowiek twórczy (artysta, innowator czy ogólnie mówiąc – twórca), lecz także proces twórczy, jego wynik (np. dzieło sztuki, odkrycie naukowe, wynalazek) oraz warunki, w których się dokonuje.

Duże znaczenie ma społeczna ocena twórczości. Odkrycie naukowe, nowa technologia, nowatorska terapia były od dawna uważane za „produkt” twórczy; ich wartość dla podniesienia poziomu życia, nauki czy kultury była bezdyskusyjna. Jednak w przypadku wielu współczesnych dzieł czy zdarzeń związanych ze sztuką lub muzyką można mieć wiele wątpliwości. Z tradycyjnym pojęciem dzieła czy wydarzenia artystycznego w prowokatorski sposób zerwał John Cage w utworze „4’33’’ ” (w rzeczy samej tytuł nawiązuje do czasu trwania ciszy, którą kompozytor uraczył słuchaczy) albo Yves Klein w happeningu „Le Vide” (podobno 3000 osób stanęło...