O funkcjonowaniu człowieka w świecie decydują jego indywidualne predyspozycje i oddziaływania środowiskowe oraz zachodzące między nimi interakcje. Dotyczy to również funkcjonowania ucznia w szkole. Rezultat procesu nauczania zależy od cech ucznia i wpływów środowiska szkolnego, w którym decydującą rolę odgrywa nauczyciel. Nie można efektywnie organizować procesu uczenia, jeśli nie dostosuje się metod i form pracy do cech indywidualnych ucznia, a przede wszystkim do jego osobowości. Do podstawowych kompetencji psychologicznych nauczyciela należy więc umiejętność takiego organizowania procesu nauczania, który uwzględnia indywidualne predyspozycje osobowościowe ucznia.
Istnieje pięć podstawowych wymiarów osobowości: ekstrawertyczność, neurotyczność, otwartość na doświadczenie, ugodowość i sumienność. Tworzą one tzw. Wielką Piątkę, zaproponowaną przez Paula T. Costę i Roberta R. McCrae. Wiele danych na temat ekstrawertyczności i neurotyczności pochodzi także z badań Hansa J. Eysencka. Znajomość podstawowych wymiarów osobowości, a przede wszystkim wpływu różnego nasilenia poszczególnych cech na funkcjonowanie ucznia w szkole, stanowi podstawę umiejętności właściwego doboru metod i form nauczania do indywidualnych cech ucznia.
Ekstrawertyczność
Ekstrawertyczność jest wymiarem osobowości określającym jakość i liczbę interakcji społecznych oraz poziom aktywności, energii i zdolność do odczuwania pozytywnych emocji. Każdego człowieka można umiejscowić na kontinuum rozciągającym się od ekstrawersji do introwersji, ale najwięcej jest ambiwertyków, czyli osób posiadających zarówno cechy typowego ekstrawertyka, jak i introwertyka.
Łatwo rozpoznać typowego ekstrawertyka. Lubi spotkania towarzyskie i ma wielu przyjaciół. Jest serdeczny i rozmowny. Można wręcz powiedzieć, że dominuje w kontaktach społecznych. Poszukuje stymulacji. Lubi rozrywki i żarty, jest wesoły, często się śmieje. Jest optymistą i ma zwykle dobry nastrój. Nie przejmuje się niepowodzeniami, choć łatwo go zdenerwować. Jest aktywny – żyje pełnią życia. Jest ciągle w ruchu. Lubi zmiany.
Z kolei introwertyk wykazuje rezerwę w kontaktach społecznych – jest wręcz nieśmiały. Jest bardzo wymagający w doborze przyjaciół, więc nie ma ich zbyt wielu. Jest poważny, spokojny i opanowany. Należy raczej do pesymistów.
Opis typowego ekstrawertyka i introwertyka dostarcza cennych wskazówek odnośnie wyboru metod i form nauczania. Ekstrawertycy lepiej funkcjonują w grupie, a więc warto angażować ich do pracy zespołowej. Lubią działać, często występują z inicjatywami. Preferują działalność praktyczną, zwłaszcza prace ręczne. Nie przepadają za uczeniem się i czytaniem w samotności. Natomiast introwertycy lepiej sprawdzają się w pracy samodzielnej. Lubią rozmyślać w samotności i czytać książki. Należy zachęcać ich do działania – sami raczej nie wyjdą z inicjatywą.
Prawdopodobnie u podłoża różnic indywidualnych w zakresie ekstrawertyczności leżą różnice w poziomie pobudzenia. Introwertycy są – w porównaniu z ekstrawertykami – bardziej pobudzeni, a ponadto pobudzenie pojawia się u nich szybciej i jest silniejsze niż u ekstrawertyków. Oznacza to, że ten sam poziom stymulacji bardziej pobudza introwertyków niż ekstrawertyków, którzy potrzebują silniejszych bodźców. Nowsze badania wskazują jednak, że poziom pobudzenia u ekstrawertyków i introwertyków jest odmienny w zależności od pory dnia. Introwertycy są bardziej pobudzeni rano, podczas gdy ekstrawertycy – wieczorem. Dlatego introwertycy efektywniej uczą się rano, a ekstrawertycy wieczorem.
Różnice w zakresie pobudzenia istotnie wpływają na funkcjonowanie ekstrawertyków i introwertyków w procesie uczenia się. Po pierwsze, introwertycy są bardziej czujni – łatwiej dostrzegają i reagują na niewielkie lub sporadyczne zmiany bodźców. Dlatego są dokładniejsi, a hałas bardziej przeszkadza im w nauce niż ekstrawertykom. Po drugie, do osiągnięcia optymalnego poziomu pobudzenia ekstrawertycy potrzebują więcej stymulacji niż introwertycy. Dlatego ekstrawertycy funkcjonują sprawniej w warunkach silnej stymulacji (np. ograniczonego czasu), a introwertycy są efektywniejsi w sytuacji słabej stymulacji. Innymi słowy, pobudzenie pomaga ekstrawertykom, a przeszkadza introwertykom.
Ponadto introwertycy są ostrożniejsi w działaniu, powolniejsi i szybciej się męczą niż ekstrawertycy. Po trzecie, słabe bodźce wywołują pozytywne emocje u introwertyków, a negatywne u ekstrawertyków. I odwrotnie – silne bodźce wzbudzają negatywne odczucia u introwertyków, a pozytywne u ekstrawertyków. Stąd ekstrawertycy poszukują stymulacji, a introwertycy jej unikają. Dlatego na przykład ekstrawertycy chętniej sięgają po papierosy, alkohol i narkotyki. Po czwarte, introwertycy są bardziej podatni na warunkowanie – łatwiej i szybciej wytwarzają odruchy warunkowe. Prawdopodobnie dlatego mają wyższe wyniki w nauce, zwłaszcza w trudniejszych przedmiotach. Obecnie uważa się, że introwertycy są bardziej podatni na warunkowanie wtedy, gdy bodziec bezwarunkowy jest negatywny...
Osobowość ucznia
Nauczyciel powinien wiedzieć nie tylko to, jak osobowość ucznia wpływa na jego funkcjonowanie w szkole. Powinien też umieć zastosować tę wiedzę w praktyce tak, aby wykorzystać potencjał tkwiący każdego każdym uczniu, eliminując jednocześnie ograniczenia wynikające z indywidualnych predyspozycji. To niełatwe, ale możliwe i warto próbować.