Szczepionka na stres

Niekiedy los rzuca nam kłodę już na starcie w życie. Przychodzimy na świat w kiepskich okolicznościach. Psychologowie przez 40 lat śledzili losy 700 dzieci, które urodziły się w 1955 roku na wyspie Kauai, należącej do archipelagu Hawajów. Aż 201 z nich miało kiepskie prognozy na przyszłość i właśnie ich los najbardziej interesował badaczy. Dorastały one w trudnych warunkach, ich rodzice często się kłócili, w domu panowała bieda, wciąż brakowało pieniędzy. Czy w efekcie rozwijały się potem gorzej niż ich rówieśnicy?

Rzeczywiście, ponad 60 proc. z nich miało problemy z nauką, przejawiało różne zaburzenia w zachowaniu. A co z resztą? Badania Emmy Werner, psychologa z University of California w Davis, pokazały, że co trzecie dziecko mimo trudnych warunków rozwijało się nadzwyczaj dobrze. Dzieci te chętnie się uczyły, kończyły szkoły z dobrymi wynikami. Zdobywały dobrze płatne zajęcia, znajdowały partnerów i tworzyły z nimi stabilne, zgodne związki. Po 40 latach, będąc już w średnim wieku, nadal miały się całkiem dobrze.

Jak to się dzieje, że w takich samych trudnych warunkach życia jedni poddają się, a inni rozwijają się dobrze, rozkwitają mimo jałowej gleby? W czym tkwi odporność psychiczna, która pozwala nam przeżyć traumę bez większego uszczerbku, przetrwać trudne chwile, pozbierać się skutecznie po największych dramatach? Ta kwestia przez dziesiątki lat nie dawała spokoju psychologom i socjologom. Szukali przesłanek tej odporności, zwanej przez nich resilience (prężność, sprężystość).
Badacze mózgu i genetycy interesują się mechanizmami, które odpowiadają za naszą stabilność psychiczną i odporność. Badania dowodzą, że zależy ona nie tylko od czynników społecznych i wychowania, lecz również od tego, czy mamy solidne „oprogramowanie” biologiczne. – Nie chodzi o to, by fenomen odporności zredukować do biologii. Jednak powinniśmy uwzględniać także podłoże genetyczne naszej zdolności przetrwania traumy – uważa Norbert Herschkowitz, emerytowany profesor pediatrii na Uniwersytecie w Bernie.

Gdyby udało się skojarzyć psychiczny pancerz ochronny z procesami biologicznymi, umożliwiłoby to prewencję zdrowia psychicznego. Jest to niezwykle ważne, biorąc pod uwagę, że na całym świecie rośnie liczba chorób psychicznych, przede wszystkim tych, które są skutkiem nadmiernego stresu. Jednak nie wszyscy ponoszą takie skutki. Niektórzy w sytuacji obciążenia, np. w miejscu pracy lub po utracie pracy, zaczynają chorować, cierpią na zaburzenia lękowe lub depresję, podczas gdy inni zachowują w takich sytuacjach równowagę emocjonalną. Dlaczego tak się dzieje?

Genomie – zmień się!
Wydaje się, że wzajemne oddziaływanie genów i otoczenia jest ważniejsze niż dotychczas sądzono. Zespół badaczy z Instytutu Psychiatrii Maxa Plan[-]cka w Monachium kierowany przez neurobiologa Rainera Landgrafa zbadał reakcje na stres wywołany w ściśle kontrolowanych warunkach. Oczywiście, z wiadomych powodów takich badań nie można prowadzić na ludziach. Naukowcy wykorzystali więc do badań myszy, które były specjalnie wyhodowane i miały określone cechy. Połowa z nich była bardzo strachliwa i niestabilna, połowa zaś zdecydowanie odporna i odważna. Uzyskano to poprzez modyfikację w genach. – Zmiana kilku tylko liter w sekwencji DNA, np. wymiana zasad adeniny i tyminy, drastycznie zwiększa szanse na to, że mysz będzie strachliwa i może popaść w depresję – wyjaśnia Landgraf.

Okazało się, że zwierzęta z grupy odpornych w krytycznych sytuacjach wydzielały mniej hormonów stresu, takich jak kortyzol. Głodne, potrafiły zachować się brawurowo i odnaleźć ukryte w labiryncie pożywienie, nie zważając na płomienie i oparzenia. Według Landgrafa, wiedziały, jak przetrwać trudne warunki i znały lepsze strategie działania. Uczyły się szybciej i wytrwalej dążyły do celu. Po emocjonującej sytuacji potrafiły się opanować, przezwyciężyć emocje i stres. Wypoczywały szybciej niż strachliwe myszy. Te ostatnie pod wpływem stresu gubiły się i długo błądziły po labiryncie, nim znalazły pokarm. Po takich przeżyciach przez długi czas były apatyczne i chowały się w kącie klatki.

W jaki sposób geny warunkują odporność na stres? Wydaje się, że kluczem do zrozumienia tej zależności mogą być neuroprzekaźniki. W roku 2004 monachijscy naukowcy odkryli znaczenie wazopresyny. Okazało się, że myszy z niskim poziomem tego neuroprzekaźnika w mózgu są mniej podatne na stres. – Gdy celowo zahamujemy aktywność genu stresu, który jest odpowiedzialny za produkcję wazopresyny, to jesteśmy w stanie uspokoić odpowiednie obwody sterownicze w mózgu – uważa Landgraf. Jednakże wspomniany gen jest jednym tylko elementem dużej układanki, która składa się z wielu cech dziedzicznych. – Dlate[-]go nie ma co liczyć, że powstanie kiedyś pigułka zapewniająca nam większą odporność. Ale może pewnego dnia uda nam się stworzyć cały koktajl różnych specyfików, dzięki któremu będzie to możliwe – przewiduje Landgraf.

W tym celu laboratoria na całym świecie badają dziesiątki genów, które wpływają na metabolizm w naszym mózgu. Pod lupę wzięto dwa kolejne neuroprzekaźniki – dopaminę i serotoninę.

Co ma szczęście do odporności
Kiedy w 2003 roku grupa naukowców kierowana przez genetyka molekularnego Avshaloma Caspi, prowadzącego wtedy badania w londyńskim King’s College, ogłosiła sensacyjne wyniki swoich badań, w świecie naukowym zawrzało. W ramach tzw. Dunedin Study naukowcy co dwa–trzy lata przez prawie 20 lat badali grupę ponad 1000 Nowozelandczyków. Uczestnicy odpowiadali w ankiecie na pytania dotyczące ich warunków życia oraz stanu zdrowia psychicznego. Zbadano ich także pod względem genetycznym. Rezultaty analiz wprawiły badaczy w zdumienie: odporność na trudne sytuacje życiowe bądź jej brak zależały od krótkiego odcinka genomu, który oddziałuje na metabolizm serotoniny w mózgu.
Odcinek ten, zwany 5-HTTLPR, występuje w dwóch wariantach. W krótkiej wersji określona sekwencja zasad powtarza się 14-krotnie, w dłuższej wersji –...