Któż nie pamięta najsłynniejszego i, jak dotąd, najskuteczniejszego trenera polskiej reprezentacji piłkarskiej Kazimierza Górskiego? Zapewne słyszał o nim każdy, nawet jeśli nie jest zapalonym kibicem piłki nożnej. Powszechnie znana jest anegdota, że nie golił się on przed meczami swojej drużyny: „bo to przynosi szczęście”. I rzeczywiście – nasza drużyna wygrywała, polska piłka nożna przeżywała swój złoty (olimpijski) okres. Jednak każdy racjonalnie myślący człowiek będzie kwestionował, że nieogolona twarz trenera miała z tym cokolwiek wspólnego.
POLECAMY
Jak więc mógł się ukształtować ten przesąd? Co do niego doprowadziło? Czy przypadkowa zbieżność nieogolenia się z kilkoma udanymi występami drużyny mogła na długie lata ukształtować zachowania trenera? Badania prowadzone przez analityków zachowania rzucają światło na genezę przesądów i przyczyny ich utrzymywania się.
Środowisko rządzi
Analiza zachowania to nauka o zachowaniu oraz o czynnikach środowiskowych, które towarzysząc zachowaniu, wywierają na nie wpływ. Są nimi wszelkie bodźce i zdarzenia, które albo poprzedzają zachowanie (np. zapalenie się zielonego światła, zanim wejdziemy na jezdnię), albo następują po nim (np. mandat i stres, gdy zostajemy zatrzymani przez policjanta po przejściu na czerwonym świetle). Te pierwsze to bodźce poprzedzające zachowanie, drugie zaś to jego konsekwencje.
Konsekwencje zachowania zmieniają prawdopodobieństwo jego wystąpienia w przyszłości. Dzielimy je na wzmocnienia i kary.
Wzmocnienia sprawiają, że określone zachowanie nasila się i skłonni jesteśmy powtarzać je w przyszłości. Mogą być one pozytywne (np. jeśli pracodawca chwali nas za zgłaszanie nowatorskich pomysłów, to z czasem zgłaszamy ich coraz więcej) lub negatywne – są to zdarzenia, których dane zachowanie pozwala nam uniknąć (np. jeśli komplementowanie policjantki wyratuje nas od mandatu, to w przyszłości w podobnej sytuacji próbujemy tej samej metody). Natomiast kary to takie konsekwencje zachowania, które zmniejszają szanse jego pojawienia się w przyszłości. Karą pozytywną – choć takie określenie brzmi nieco dziwnie – jest np. nagana szefa za spóźnianie się, która sprawi, że więcej tego nie zrobimy. Kara negatywna natomiast to coś, co tracimy w wyniku naszego zachowania, co zostaje nam odebrane (np. po kolejnym spóźnieniu szef obcina nam premię).
Ważne są także bodźce poprzedzające zachowanie, stanowiące dla niego swego rodzaju tło. Także one mają wpływ na prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania, gdyż sygnalizują, czy wzmocnienia są dostępne, czy też nie. Dzielimy je na bodźce różnicujące – w obecności których wzrasta częstość określonego zachowania (np. kobieta pragnąca poprawić makijaż w restauracji, wchodzi raczej do pomieszczenia oznaczonego symbolem kółka) oraz te, w obecności których prawdopodobieństwo jakiegoś zachowania spada (np. tabliczka „nieczynne” na drzwiach toalety zazwyczaj powstrzyma nas od naciskania klamki i prób sforsowania przeszkody).
Zachowania przesądne, podobnie jak inne zachowania, pojawiają się dlatego, że w przeszłości w podobnych okolicznościach pozwoliły uzyskać dostęp do wzmocnienia albo uniknąć kary. Na przykład pewna studentka na wszystkie egzaminy (bodziec poprzedzający) przychodzi w tej samej bluzce (zachowanie), gdyż – jak twierdzi – dzięki tej kreacji udaje się jej zdać egzamin (wzmocnienie). Czy rzeczywiście pomyślny wynik egzaminu jest konsekwencją założenia owej „szczęśliwej” bluzki? Oczywiście nie, choć z czasem może jej w tym nieznacznie pomóc, dodając pewności siebie i działając uspokajająco.
Najsłynniejsze przesądne gołębie
Zachowanie i wzmocnienie nie muszą być powiązane przyczynowo-skutkowo, aby zaistniała między nimi początkowa zbieżność – wzmocnienie niekoniecznie musi być rezultatem zachowania. Może mieć charakter zupełnie przypadkowy. Właśnie te przypadkowe wzmocnienia mogą wyjaśniać powstawanie przesądnych zachowań.
Pierwszym, który tego dowiódł, był Burrhus Frederick Skinner, twórca eksperymentalnej analizy zachowania i – według rankingu opublikowanego w 2002 roku przez czasopismo...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
