Decyzje bez pojęcia

W 1994 roku Antonio Damasio, portugalski neuropsycholog z Uniwersytetu Południowej Kalifornii, opublikował książkę Błąd Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg, w której przedstawił hipotezę markera somatycznego. Głosi ona, że w sytuacjach, których złożoność przekracza możliwości rozumu, ludzkie decyzje wspomagane są przez emocjonalne wskazówki wysyłane do mózgu prosto z ciała. Założenie Damasio nie jest bardzo odkrywcze ani dzisiaj, ani nie było 15 lat temu, jednak wywołało niemałe poruszenie wśród badaczy.

Pręt w mózgu
Złożyły się na to co najmniej dwie przyczyny. Po pierwsze, próby weryfikacji hipotezy markera somatycznego podjęto na pograniczu psychologii i neuronauki, czyli w obszarze, w którym naukowcy szukają odpowiedzi na wiele pytań od lat nurtujących psychologię. Drugim czynnikiem popularności hipotezy był rozmach, z jakim Damasio przedstawił ją w książce. Już sam tytuł książki przyciągnął wielu czytelników – nie tylko naukowców i nie tylko psychologów. Jeśli dodać do tego kieszonkowy format i orga[-]nizację treści bardziej przypominającą kryminał niż monografię naukową, nie dziwi,
że ogromna rzesza (jak na rynek czytelników literatury naukowej) czytelników poznała i niespotykanie łatwo przyjęła tę hipotezę bez czekania na dowody z badań.

Nauka rządzi się jednak innymi nieco prawami niż demokracja i wola ogółu nie wystarczy do przyjęcia lub odrzucenia hipotezy. Dla nauki liczą się fakty, a te są następujące.

Antonio Damasio jest nie tylko naukowcem, ale również praktykiem w dziedzinie neuropsychologii, który prowadził terapię pacjentów z bardzo specyficznym uszkodzeniem kory mózgowej – brzuszno-przyśrodkowej okolicy kory przedczołowej. Funkcją tego obszaru mózgu jest zbieranie sygnałów płynących z ciała, np. informacji o aktualnym stanie żołądka. Damasio zauważył, że pacjenci miewali problemy z szybkim podjęciem nawet rutynowych decyzji i stosunkowo często angażowali się w przedsięwzięcia o dużym stopniu ryzyka.

Podobną charakterystykę funkcjonowania autor hipotezy znalazł w należącym do kanonu neuropsychologii opisie przypadku Phineasa Gage’a – budowniczego kolei na Dzikim Zachodzie, który uległ nieszczęśliwemu, choć nietypowo zakończonemu wypadkowi. Podczas prac przy niwelacji terenu stalowy pręt wystrzelony z odwiertu w skale przebił czaszkę Gage’a, trafiając go w okolicy nosa i wychodząc w okolicy ciemienia. Pręt nie zabił pracownika kolei, ale spowodował zniszczenie właśnie tej okolicy mózgu, której deficyty stwierdzono u pacjentów Damasio. Znaleziony w archiwach opis funkcjonowania Gage’a przypominał zachowanie, które Damasio obserwował u swoich pacjentów.

Gra w karty
Damasio poddał swoich pacjentów testom psychologicznym służącym sprawdzeniu, jakie funkcje umysłu uległy u nich pogorszeniu. Ku jego zaskoczeniu, pacjenci ci nie przejawiali poważniejszych braków w zakresie najważniejszych funkcji poznawczych: pamięci, uwagi, rozumowania. Ewentualne ubytki nie były tak duże, aby mogły wyjaśniać nieprzystosowane funkcjonowanie tych osób. Pacjenci gorzej od przeciętnych Amerykanów radzili sobie jednak z pewnym zadaniem przypominającym grę hazardową.

Zadaniem tym była skonstruowana przez pracującego wówczas wspólnie z Damasio na Uniwersytecie Stanowym w Iowa Antoine’a Becharę gra hazardowa, powszechnie nazywana skrótem angielskiej nazwy Iowa Gambling Task – IGT. Zadanie to polega na wielokrotnym dokonywaniu wyboru jednej z czterec...